Kijk 7 (2014)
De CIA op oorlogspad
De afgelopen tien jaar zijn in landen als Pakistan en Jemen vele honderden mensen gedood. Niet door boze buren of rivalen, maar door de CIA. Met onbemande vliegtuigjes voert de Amerikaanse spionagedienst geheime aanvallen op terroristenleiders uit. Wat zit er achter deze ongekende én omstreden 'licence to kill'?
Abdulrahman al-Awlaki is zestien jaar. Kort na zijn geboorte, in de Verenigde Staten, is hij met zijn familie naar Jemen verhuisd, waar hij in de hoofdstad woont. Zijn vader is een radicale imam, maar zelf heeft hij meer belangstelling voor sport, muziek en Facebook. Op 14 oktober 2011 zit hij met een paar vrienden op een terras van een restaurant. Wat hij niet weet, is dat hij live te zien is op een beeldscherm aan de andere kant van de wereld, op een militaire basis in de woestijn van Nevada, via een drone die het restaurant in het vizier heeft. Als hij het gezoem van het vliegtuigje hoort, kijkt hij naar boven, waar hij in een fractie van een seconde een raket ziet naderen die het hele terras in puin slaat. Inclusief Abdulrahman en meer dan tien anderen.
Foutje. De Amerikanen dachten dat er een belangrijke terrorist in het restaurant zat, maar dat blijkt een vergissing. Amerikaanse media pikken het amper op. Vreemd eigenlijk, want Abdulrahman is de allereerste Amerikaanse tiener die omkomt door een raket van de CIA.
De CIA? De Central Intelligence Agency? Was dat niet die spionagedienst? Die zich te veel met duistere operaties had beziggehouden, tot de jaren zeventig, en daarom van het Congres alleen nog maar inlichtingen mocht winnen? Ja, die CIA. In weerwil van het principe dat alleen het leger geweld mag gebruiken, heeft de CIA zich de laatste jaren op oorlogspad begeven.
Moordmachine
Nu heeft de CIA sinds zijn oprichting in 1947 nooit genoegen genomen met het saaie inlichtingenwerk. De dienst begon al direct een campagne in Italië om te voorkomen dat de communisten de verkiezingen zouden winnen. In 1953 hielp de CIA bij het afzetten van de democratisch gekozen Iraanse regering en datzelfde gebeurde later in andere landen, zoals in Chili. Er werden zelfs moorden gepleegd.
Toch is de CIA nooit zo ver buiten z'n boekje gegaan als de afgelopen twaalf jaar, zegt Mark Mazzetti, spionagecorrespondent voor de New York Times. Volgens hem is de CIA veranderd in een “moordmachine”, schrijft hij in zijn nieuwe boek The Way of the Knife. Ver weg van de oorlogen in Afghanistan en Irak is Amerika een “schaduwoorlog” begonnen, met bewapende drones en mobiele brigades, van de bergen in Pakistan tot in de woestijnen van Noord-Afrika. Amerika wil geen kostbare oorlogen meer. Niet meer de botte hamer, maar de scalpel, het mes om met chirurgische precisie vijanden uit de weg te ruimen.
Hoe is de CIA veranderd van spion in chirurg? Het begon allemaal met de aanslagen van 11 september 2001 en de inval in Afghanistan. De CIA beweerde dat het kon doen wat het leger niet kon: Afghaanse krijgsheren omkopen en terroristenleiders persoonlijk opsporen. President Bush was snel om. De directeur mocht elke morgen bij hem op de koffie om te vertellen hoe de stand van zaken was. Een stuk efficiënter dan het leger, dat zich aan officiële besluitvormingsprocedures moest houden. En een stuk geheimer.
Pakistan
Na het eerste succes in Afghanistan verplaatste de strijd zich al gauw naar Pakistan, waar Al Qaeda een veilig oord vond in de tribale berggebieden. Opnieuw kon het leger niet veel, want Pakistan was een bevriende natie, hoe onbetrouwbaar ook, en die kun je moeilijk binnenvallen. Daarom greep Bush opnieuw naar de geheime CIA, en het nog geheimere wapen van de drone: daarmee kon de CIA, zonder al te veel mankracht op de grond, targeted killings uitvoeren. President Musharraf van Pakistan ging akkoord, dit was volgens hem wel geheim te houden. Zoals hij zich een keer liet ontvallen: “In Pakistan vallen er altijd dingen uit de lucht.”
Toen Pakistanen zich massaal tegen Amerika keerden, zat er voor de CIA weinig anders op dan massaal inzetten op de drone-oorlog. Bush gaf daarvoor in 2008 toestemming. Ironisch genoeg ging Obama, die het jaar daarna aantrad, hiermee door. Zijn grote kopzorg was: hoe kan ik de beruchte martelgevangenissen van de CIA sluiten zonder slap over te komen? Oplossing: stop met terroristen vangen, schakel ze direct uit, met drones. Het is immers oorlog? Hij trok de regie naar zich toe en liet zijn Nationale Veiligheidsraad een officiële kill list opstellen. Met bovenaan natuurlijk Osama bin Laden, die in 2011 werd neergeschoten – niet door een drone maar door mariniers die voor de gelegenheid aan de CIA werden uitgeleend.
Drones zijn verleidelijk. Je ziet er iedereen mee, ook al weet je niet precies wie het is. De CIA kreeg daarom toestemming voor signature strikes: een aanval op basis van verdacht gedrag. Met een wapen een terroristisch kamp inlopen werd bijvoorbeeld al genoeg reden om als “strijder” te worden gezien die mag worden gedood. Dat er vaak in de praktijk ook niet-strijders bij omkomen, is collateral damage.
Een MQ-9 Reaper vuurt een Hellfire-raket af boven Pakistan. De onbemande vliegtuigen worden bestuurd vanuit de VS.
Concurrentie
Dat “Amerika” drones gebruikt, weten we allemaal. Maar wat Mazzetti laat zien is dat er niet één Amerika is. Er zijn verschillende diensten, ambassadeurs, veiligheidsadviseurs en generaals, die soms fel tegen het CIA-programma ageren. En zelfs binnen de CIA streden ouderwetse spionnen die gruwen van moord tegen ijzervreters die terroristen het liefst met blote handen kielhalen. Deze laatste groep, de “fuck you”-school zoals een CIA-man eens zei, bleek de regering het beste te kunnen overtuigen.
De grootste rivaal van de CIA was nog wel het Pentagon. Dat had ook een eigen droneprogramma ontwikkeld voor de War on Terror. Die oorlog verplaatste zich intussen gedeeltelijk naar Jemen. Maar het lukte het Pentagon niet om belangrijke leiders uit te schakelen. Opnieuw: het leger moest alles netjes doen, en moest voor alles goedkeuring vragen aan Djibouti, het gastland van de Amerikaanse dronebasis. De CIA rook zijn kans. Die had namelijk goede informanten in Jemen, en vanaf half 2011 een nieuwe dronebasis in Saoedi-Arabië. En die wist daarmee wél terroristen uit te schakelen. En zo heeft Jemen nu de twijfelachtige eer dat er in het land twee droneprogramma's lopen, met allebei een eigen kill list.
Meer geld dan hersens
De haviken bij de CIA hebben een sterk punt: oorlogvoeren per afstandsbediening is een relatief veilige en goedkope manier om de halve top van al-Qaeda uit te schakelen. Een dronepiloot jaagt vanuit Nevada op terroristen, waarna hij rustig naar huis kan rijden om met zijn kinderen Winnie the Pooh te kijken. Maar is het beleid succesvol? Dat is de grote vraag, vindt Mazzetti. Voor elke gedode terrorist staan vijf nieuwe, woedende terroristen op. Bovendien is de CIA het verleerd om het grote plaatje te zien en op lange termijn te denken. Dat zeggen ook oud-spionnen van de dienst. In Somalië heeft de CIA geblunderd en voor chaos gezorgd. De Arabische lente zagen ze niet aankomen omdat ze amper nog eigen spionagewerk deden. Dat de Noord-Koreaanse president dood was, moesten ze in de krant lezen. Uit Libië moesten ze vluchten. Waarom mensen terroristen worden, weten ze niet. Zoals een hoge Britse spion ten tijde van Churchill al verzuchtte: “The Americans have more money than brains”.
Maar ondertussen zijn ze wel in staat om je af te luisteren, je mobiel te traceren en je met een raket uit te schakelen, in wat voor zuid-Jemenitische berghut je ook verstopt zit. Een ongekende macht.
Tijdens de Russische bezetting van Afghanistan (1979-1989) vocht krijgsheer Gulbuddin Hekmatyar met steun van de CIA tegen de overheersers. Met zijn fundamentalistische ideeën plaveide hij de weg voor de Taliban, die in 1996 aan de macht kwamen.
Kritiek
Deze zomer verscheen er in Nederland een opvallend advies aan de regering over drones, geschreven door de Commissie van Advies inzake Volkenrechtelijke Vraagstukken (CAVV). Drones bewapenen is niet onwettig, vinden de juristen. Maar de inzet ervan moet wel een rechtsbasis hebben, er moet bijvoorbeeld een onmiddellijke dreiging van een gewapende aanval zijn. Ook moet het humanitair oorlogsrecht worden eerbiedigd, en dat betekent dat een signature strike of een aanval op een niet-militair doel meestal verboden is. Staten die zich hier niet aan houden, moeten aansprakelijk worden gehouden, aldus de juristen.
“De VS werden niet met name genoemd, maar de strekking is duidelijk: volkenrechtelijk gaat Amerika over de schreef”, zegt Kees Homan, defensiespecialist bij Instituut Clingendael. “President Obama beweert dat het een 'rechtvaardige oorlog' is omdat Amerika direct in gevaar is, het geweld het laatste redmiddel is en het geweld proportioneel is. Ik ben het daar niet mee eens. De terroristen in Pakistan vormen helemaal geen bedreiging voor Amerikaans grondgebied. De Taliban willen alleen maar lokaal de sharia invoeren. Ik ben tegen dit drone-programma en ook tegen de manier waarop de CIA zonder politieke controle kan opereren.”
Generaal-majoor b.d. Pieter Cobelens, de voormalige directeur van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst, ziet dat anders. We moeten beseffen dat de strijd ongelijk is. “De overheid is gebonden aan de wet, terroristen niet. De overheid moet dus maximaal gebruik maken van het grijze gebied. Dat het grijze gebied van een superpower met grote belangen wat groter is dan die in Nederland lijkt me niet onlogisch. Alle andere superpowers kunnen niet bogen op een oprechte democratische traditie.” Als de CIA maar politieke verantwoording aflegt, en dat doet het. “De Nationale Veiligheidsadviseur van het Witte Huis weet naar mijn mening overal van.”
Maar juist die verantwoording is wel heel zwak geregeld, vindt Ruud Janssens, Amerikadeskundige aan de Universiteit van Amsterdam. De enige die het werk van de CIA controleert, is de president, en daarom is de CIA geneigd om de president altijd naar de mond te praten. “Het Congres heeft over buitenlandpolitiek weinig te zeggen. Zeker omdat het na de aanslagen van 2001 tegen de president heeft gezegd dat hij alles mag doen wat nodig is. Ook het afluisterprogramma van de NSA, dat onlangs in het nieuws kwam, is daardoor mogelijk geworden. Ze hebben heel veel macht weggegeven. Alleen de president heeft de macht om de oorlog tegen terrorisme te beëindigen.”
Het Congres heeft wel zeggenschap over het geld. “Het Congres zou dus hooguit, mochten ze dat willen, het budget voor drones kunnen schrappen.” En als de CIA echt over de schreef gaat, kan het Hooggerechtshof nog in actie komen. “Maar de kritiek zal vooral gaan over het doden van Amerikaanse burgers. Dat is in strijd met de grondwet. Hoe vreemd het ons ook klinkt, over de dood van buitenlandse burgers zal de discussie niet gaan.”
In mei hield Obama een speech over het droneprogramma. Hij erkende dat het beter is om bevoegdheden bij het Pentagon te leggen in plaats van bij de CIA. Bovendien zei hij dat iedere oorlog een einde moet hebben, ook de oorlog tegen terreur. Maar of hij deze woorden ook omzet in daden, weten we niet. Hij werd door zijn tegenstanders al direct neergezet als softie die Amerika in gevaar brengt.
Oorlogsregels
Volgens Mazzetti is het gevaar dat de traditionele oorlog, tussen staten, met een front, verdwijnt. Het geweld fragmenteert, zou je kunnen zeggen, en vindt plaats tussen terroristen, inlichtingendiensten en particuliere veiligheidsbedrijven die zich allemaal niet zoveel aantrekken van parlementaire commissies. Maar oorlog kan niet zonder regels, legt Janssens uit. “Anders is er ook geen vergelijk meer mogelijk om de strijd te stoppen.” Amerika weet dat. Voor invloed in de wereld heb je meer nodig dan een vloot drones die al je vijanden kunnen neerschieten. “Hoe sterk je ook bent, militair of economisch, je kunt niet zonder soft power, dat wil zeggen de autoriteit die je verwerft doordat burgers je steunen. Uiteindelijk zijn drones contraproductief, omdat ze de woede tegen Amerika aanwakkeren en een voedingsbodem voor terroristen zijn. Amerika wil bevolkingen voor zich winnen.”
De wal zal het schip keren, denkt Homan. “Nu heeft Amerika nog een monopolie, maar Engeland, Italië en Israël komen nu ook. En op het gebied van satellieten en het onderscheppen van telefoonverkeer zijn Rusland en China ook actief. Mijn verwachting is dat Amerika dan vanzelf een verdrag zal gaan willen. Tot die tijd zullen ze hun macht zo lang mogelijk uitbuiten.”
Uiteindelijk is ook mondiaal het recht van de sterkste een heel sterk recht. En de sterkste kan de verleiding om illegale dingen te doen meestal niet lang weerstaan.
Permanente concurrentiestrijd
De CIA is niet de enige inlichtingendienst in de VS. Er zijn er in totaal zestien. De belangrijkste zijn de FBI, voor binnenlands werk, en de NSA, die we intussen allemaal kennen omdat het wereldwijd telefoongesprekken en internetverkeer aftapt. De NSA is qua budget veel groter dan de CIA. Dan is er ook nog de Defense Intelligence Agency van het het ministerie van Defensie, het Pentagon.
Er is een permanente concurrentiestrijd gaande, schrijft Mazzetti, een turf war, zoals de Amerikanen zo mooi noemen, met eigen koninkrijkjes die jaloers worden bewaakt. Van de miljoenen dollars die hier aan worden uitgegeven, weten particuliere spionage- en beveiligingsbedrijven een aardig graantje mee te pikken.
De drone-oorlog
Cijfers over slachtoffers zijn niet eenduidig. Het Bureau of Investigative Journalism heeft berekend dat er 1600 tot 2600 doden in Pakistan zijn gevallen, waarvan 400 tot 800 burgers, inclusief 160 kinderen. De CIA zegt dat er sinds 2010 geen burgers meer zijn gedood, maar dat geloven de meeste experts niet.
Overigens vinden de meeste drone-aanvallen nog steeds plaats in Afghanistan, waar de oorlog tegen terrorisme voortduurt. Dit staat onder leiding van het Pentagon.
|
Amerikaanse drone-aanvallen |
||
|
Pakistan |
Jemen |
|
|
2008 |
35 |
0 |
|
2009 |
53 |
2 |
|
2010 |
117 |
4 |
|
2011 |
64 |
10 |
|
2012 |
46 |
41 |
|
2013 |
28 |
26 |
bron: The Long War Journal
Bronnen
De auteur heeft voor dit artikel gesproken met generaal-majoor b.d. Kees Homan (Instituut Clingendael), generaal-majoor b.d. Pieter Cobelens (voormalig directeur van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) en Amerikadeskundige Ruud Janssens (Universiteit van Amsterdam). Hij heeft de volgende bronnen gebruikt:
-
Mark Mazzetti, The Way of the Knife: The CIA, a Secret Army, and a War at the Ends of the Earth (The Penguin Press, 2013)
-
Commissie van Advies inzake Volkenrechtelijke Vraagstukken, Advies inzake bewapende drones (juli 2013)
Meer weten?
-
http://www.livingunderdrones.org/, kritische volgers van het Amerikaanse dronebeleid
-
DRONE, film van Jaap van Heusden uit 2011, te bekijken via http://www.uitzendinggemist.nl/afleveringen/1117383#0