VPRO Gids (22 oktober 2024)
Dodelijke zorg
Er is veel te weinig plek in de zorg voor mensen met complexe psychiatrische problemen. Totdat ze in een psychose iemand neersteken en de cel in moeten, zegt Bas Haan, in zijn nieuwe boek Dodelijke zorg.
Bas Haan kende de wereld van de zorg helemaal niet zo goed. Als journalist voor NRC Handelsblad, en daarvoor onder meer NOVA en Nieuwsuur, is hij al jaren bezig met juridische onderwerpen. Beroemde onthullingen van hem waren de bonnetjes van Teeven en de patenten van Plasterk, afgelopen voorjaar. Maar de afgelopen jaren verdiepte hij zich in schrijnende verhalen van complexe psychiatrisch patiënten. Zoals Thijs H. Een doodgewone student, uit een doorsnee milieu. Hij kampte met psychotische aanvallen, maar kreeg vervolgens niet de zorg die hij nodig had. Tijdens een psychose stak hij drie mensen dood. Haan ontdekte dat er veel meer mensen zijn zoals Thijs, en dat vaak niemand verantwoordelijkheid voor hen neemt. Met soms fatale gevolgen. Haan heeft zijn verhalen nu gebundeld onder de titel Dodelijke zorg.
Wat raakte je zo in de zaak van Thijs H.?
In de rechtszaal werd Thijs Hermans, zoals hij en zijn familie zelf gewoon zeggen, weggezet als monster. Ik vroeg me af: hoe kan iemand met zo’n normaal verleden zoiets gruwelijks doen? Waarom gaat zo iemand inééns mensen afslachten? Het vreemde vond ik dat het OM die vraag onbeantwoord liet. Het deed er alles aan om hem neer te zetten als monster, die zijn psychose speelde. De waaromvraag dééd er niet toe voor ze. Thijs kreeg 18 jaar cel en tbs. Let wel: dat betekent eerst 18 jaar cel, daarna pas hulp.
Op welk antwoord kwam jij uit?
Ik mocht hem zelf niet spreken, maar zijn familie gaf me zijn dagboeken en ik kon de medische dossiers inzien. Hoe meer ik me erin verdiepte, des te duidelijker het werd dat de toestand waarin hij zijn daden pleegde het gevolg was van een falend zorgstelsel. Verkeerde diagnoses, genegeerde alarmbellen, blunders met medicijnen. Thijs is vermalen in het zorgsysteem. Fouten werden achteraf verhuld of ontkend.
En toen bleek dat Hermans geen uitzondering was.
Ik viel van de ene verbazing in de andere. Ik zag een zorgsysteem dat aan alle kanten faalt, in een land dat tot de rijkste ter wereld behoort. Een ander voorbeeld is het verhaal van Kenzo K. Deze man was te gevaarlijk om op te nemen en werd daarom maar de straat op gestuurd. In een psychose doodde hij twee bewoners in zijn flat en schoot hij met een kruisboog op de politie. Ook al zo’n monster, zegt justitie. Maar hij is ook een slachtoffer, van een zorgsysteem dat geen plek voor hem had. Dat kan soms fatale gevolgen hebben, soms ook voor de patiënten zelf. Of neem de getraumatiseerde en verslaafde man in Amsterdam die vermalen werd in het zorgsysteem, maar niet de hulp kon krijgen die hij nodig had. Uit ellende gaven hulpverleners hem maar een indicatie voor palliatieve zorg. Hij werd dus opgegeven – maar zonder zijn medeweten. Dat is een gevaarlijk hellend vlak in de context van een falend zorgsysteem. Uiteindelijk is hij eenzaam thuis gestorven, terwijl ik-weet-niet-hoeveel hulpverleners nog bij elkaar zaten om over hem te vergaderen.
Doen die het dan zo verkeerd?
Nee, meestal doen ze alleen maar hun stinkende best, maar het systeem is kapotgereorganiseerd, wegbezuinigd en vermarkt. De verantwoordelijkheid voor goede zorg is door het rijk over de schutting van de gemeenten en marktpartijen geflikkerd. Rein Jan Hoekstra, voormalig lid van de Raad van State, deed onderzoek naar wat er allemaal misging bij de verwarde man die Els Borst heeft vermoord. Hij zegt het heel duidelijk: zorg is te veel een marktproduct geworden, en niemand neemt meer de eindverantwoordelijkheid.
De zorgverzekeraars misschien?
Maar die hebben helemaal geen prikkel om dit op te lossen. Die werken met diagnose-behandelcombinaties (DBC’s) waarbij voor elk probleem een behandeling is vastgesteld. Maar als iemand daar niet in past, doordat hij bijvoorbeeld verslaafd én getraumatiseerd én psychotisch is, dan gebeurt er niets. De afkickkliniek zegt: je moet eerst uit je psychose komen. De psychiatrische instelling zegt: je moet eerst afkicken voordat je hier mag wonen. En niemand heeft ruimte voor zo’n patiënt. Iedereen in de zorg doet zijn best, maar er zijn te weinig mensen en middelen.
Maar de wereld is niet maakbaar. Complexe psychiatrie is duur. Is het gek dat de overheid niet overal geld voor heeft?
Nee, dat is niet gek, maar deze situatie kost vele malen meer geld. Ik liep een tijdje mee met een tbs-kliniek. Daar zit een man die er al tien jaar verblijft. Zonder strafblad! Alleen maar omdat er geen opvang te vinden is bij andere instellingen. Met het geld dat zijn bed kost kun je misschien wel vijf mensen opvangen in het Hilton hotel, met privé-butler. Of neem die man in Almelo, ook iemand die geen hulp kan krijgen voor zijn problemen. Hij is in een maand tijd zes keer opgepakt voor kleine winkeldiefstallen. Hij is al heel veel vaker gearresteerd, vervoerd, verhoord en veroordeeld, waar aanklagers, advocaten en rechters voor nodig zijn. Dit heeft de samenleving intussen tonnen gekost. Met goede opvang en zorg zou hij nooit zo diep zinken, maar die zorg is wegbezuinigd. Pennywise, maar poundfoolish, heet dat.
Een deel van de zorg is veranderd van permanente opvang in ambulante zorg. Dat is voor sommige mensen misschien ook wel beter.
Zeker, gezonder dan zoals vroeger worden opgesloten in een gekkenhuis. Maar dan moet je wel de bijbehorende zorg kunnen geven. Als je het invoert als ordinaire bezuiniging zonder de hulp… Dan ben je uiteindelijk duurder uit, en je maakt levens kapot. Ik beschrijf een man van in de vijftig, die psychotisch en verslaafd is en dakloos. Hij ging in een caravan wonen, maar bleef overlast geven, zelfs toen hij naar een industrieterrein werd gestuurd. Toen kwam hij weer op straat. Elke maand moesten ambulante verzorgers hem ophalen. Dan krijgt hij een anti-psychoticum en een paar nachten opvang in de tbs-kliniek, totdat de ‘woonbegeleider’ hem weer naar de straat brengt, waar hij weer gaat gebruiken. Dit is een gruwelijk kostbaar circus, dat alleen maar slachtoffers maakt. Want niet alleen de man, maar ook de hulpverleners zijn slachtoffers omdat ze nergens een bed kunnen vinden voor zo’n complexe patiënt.
Hoe groot is het tekort, denk je?
De overheid wéét niet eens hoeveel bedden er zijn voor deze groep. Het zal in de honderden lopen. Dat is veel te weinig. Het aantal patiënten is niet bekend, maar de grote steden hebben het over een paar honderd gevallen, dus in totaal zal het in de duizenden lopen. Vroeger waren ze bekend als ‘de verloederden’. Maar de omvang van de groep lijkt redelijk stabiel. En ze hebben niet allemaal permanent opvang nodig, maar wel intensieve zorg.
Wie moet dat oplossen?
Uiteindelijk is het de overheid die de zorgplicht heeft. Dus alleen de minister kan hier iets aan doen. De markt kan dat niet. De politiek gebruikt dan het argument dat er geen geld is, maar dit laten voortduren, dat is nog veel duurder.
Bas Haan, Dodelijke zorg (AmboAnthos).