overig Global Dutch (augustus 2005)
Johan van Oldenbarnevelt. De grondlegger van een wereldmacht.
Wat zijn we eigenlijk watjes geworden in de loop der eeuwen. In de 16e eeuw werd een handelsmissie niet beoordeeld naar het aantal overlevenden maar naar het aantal kruidnagels. En als een politicus zijn beste tijd had gehad, werd hij niet ergens burgemeester maar moest hij vrezen voor zijn leven. Al was hij premier, toponderhandelaar en oprichter van de eerste NV ter wereld. Zoals Johan van Oldenbarnevelt.
1118 x bekeken- Lees ook: Hoe ontstaan revoluties? (Kijk)
In 1568 brak de Opstand tegen Spanje uit onder leiding van Willem van Oranje. Onder de sympathisanten van Oranje bevond zich een jonge jurist met de naam Johan van Oldenbarnevelt (geb. 1547) die bezig was met een bliksemcarrière in de Hollandse politiek. Van 23-jarige advocaat bij het Hof van Holland tot Rotterdamse raadspensionaris, een soort gemeentesecretaris of stadsjurist - overal maakte hij naam. Door zijn uitgebreide netwerk onder vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden groeide de handel en maakte Rotterdam definitieve stappen richting wereldhaven.
Met de Opstand ging het minder goed. Willem van Oranje werd vermoord, Antwerpen viel en steeds meer steden lieten pro-Spaanse geluiden horen. De Rotterdamse raadspensionaris besloot met een paar collegas dat er heel hard buitenlandse hulp nodig was. Op hun verzoek stuurde de Engelse koningin Elisabeth de graaf van Leicester met een leger. De graaf werd meteen benoemd als landvoogd van de opstandige provincies, maar ging prompt het gezag centraliseren, midden in het wespennest van Nederlandse steden, gewesten, kerken en regentenfamilies die allemaal om een andere reden tegen de Spanjaarden waren.
In 1586 werd Van Oldenbarnevelt landsadvocaat van de Staten van Holland en Westfriesland. Formeel was dat slechts een woordvoerdersbaan, maar door zijn uitgebreide netwerk, dossierkennis en politieke inzicht ontwikkelde hij zich tot politiek leider van zijn gewest die de Engelse graaf met argusogen volgde. Het rijke Holland had totaal geen belang bij een sterk centraal gezag, en daarom schoof Van Oldenbarnevelt Maurits, de zoon van Oranje, naar voren als tegenwicht. Maurits kreeg een leger en werd stadhouder van verschillende gewesten zodat Leicester al snel weer moest afdruipen.
Van Oldenbarnevelt voelde zich prima thuis in de stroperige en onduidelijke politiek van Nederlandse steden en provincies. Hij hield zijn eigen functieomschrijving vaag. Als hoogste ambtenaar in Den Haag had hij niet alleen zitting in de Hollandse Staten, maar ook in de Staten-Generaal, zodat hij zich kon ontwikkelen tot een soort premier en minister van buitenlandse zaken ineen. Buitenlandse vorsten keken met verbazing naar dit gedrocht van een staat, dit zootje ongeregeld. Ze zagen niet aankomen dat het zich in no time zou ontwikkelen tot het sterkste en rijkste land ter wereld, onder andere door de sluwe en strategische politiek van hun politiek leider.
Economische bloei
De landsadvocaat drukte een duidelijk stempel op de economie. Aan het eind van de 16e eeuw hadden handel en visserij een grote vlucht genomen, maar men wilde meer. Toen de Portugese havens de deuren sloten, besloot Cornelis de Houtman in 1596 om dan de kruidnagels en pepers zelf maar te halen. Winst maakten zijn vier schepen nog niet, van de 239 opvarenden bleven er twee op Bali aan het strand liggen zonnen en overleefden 150 anderen de reis niet, maar dat leek de investeerders niet te deren. De reis imponeerde, de Hollandse kooplui watertandden, en een enorme concurrentie om de route naar Azië brandde los.
Johan van Oldenbarnevelt had al gauw door dat deze concurrentie moordend was. Hij wist Hoorn, Enkhuizen, Amsterdam, Delft, Rotterdam en een groepje Zeeuwse steden zover te krijgen dat ze deelnamen aan één Vereenigde Oost-Indische Compagnie. Bij octrooi van 1602 verleenden de Staten-Generaal de compagnie het monopolie op alle handel voorbij Kaap de Goede Hoop. Meteen werd daarbij het recht verleend om oorlog te voeren, Spaanse schepen te kapen, verdragen te sluiten met inheemse vorsten en recht te spreken, kortom: de VOC werd het verlengde van de regering overzee, maar dan met winstoogmerk.
De VOC was één van de eerste naamloze vennootschappen ter wereld. Via open inschrijving werd 6.424.588 gulden, een enorm bedrag, bijeengebracht, en zeer modern waren ook de aandelen die verhandelbaar waren. Door de stap van Van Oldenbarnevelt zou de VOC de grootste en misschien wel de eerste multinational ter wereld worden. Zelfs Spanje moest er handel mee drijven - en financierde zo zijn eigen vijand.
Conflict met Maurits
Van Oldenbarnevelt wist ook nog eens uitstekend te laveren in het internationale mijnenveld. Hij wist samen met Frankrijk en Engeland een Drievoudig Verbond te sluiten tegen Spanje. Ongunstig voor hem was wel de verwijdering met Maurits die hierdoor plaatsvond: de stadhouder vond heulen met de Franse katholieken maar niks, koning Hendrik IV was immers veel te gretig op zoek naar macht in de Nederlanden. Maar Van Oldenbarnevelt balanceerde door in de buitenlandse politiek. In 1609 slaagde hij erin om een bestand met Spanje te sluiten dat twaalf jaar zou houden.
De vrede betekende een definitieve breuk met Maurits, die zijn macht en invloed aan de oorlog dankte. De fatale vonk kwam uit de theologie. Toen de zogenaamde remonstranten ruimte wilden in de hervormde kerk voor hun 'liberale' visie op de uitverkiezing, bleken de kemphanen tegenover elkaar te staan. Van Oldenbarnevelt vond dat de kerk tolerant moest zijn en dat het aan Holland was om zijn eigen lijn te trekken. Maurits vond hem veel te vrijzinnig. Geen wonder dat hij heulde met de katholieke Fransen. Hoe kon hij zo veel macht hebben dat hij als Hollander een nationale synode kon tegenhouden? En van oorlog had die zuinige politicus ook nog eens geen verstand.
De debatten mondden uit in rellen en arrestaties. In 1618 wist Maurits in het hele land de macht te grijpen, het remontrantse geloof te verbieden en Van Oldenbarnevelt gevangen te zetten. Een speciale, zeer omstreden, rechtbank veroordeelde hem ter dood. Maurits had Van Oldenbarnevelt zeker gratie verleend als hij dat had gevraagd, maar daar was de landsadvocaat te trots voor. Hij weigerde te erkennen dat hij landsverrader was.
Het volk was in een shock. Wie had dit veroorzaakt? Was het katholieke infiltratie? Achteraf moest men erkennen dat het gewoon een knullig conflict was, waardoor één van de grootste leiders verloren ging. Zonder Van Oldenbarnevelt was er geen Rotterdamse wereldhaven geweest, geen VOC en misschien wel geen Nederland. Dan hadden we nu Frans of Spaans gesproken.
Gerelateerde artikelen
- Staan in de wereld van nu (overig)
- Dodendans (VPRO Gids)
- ‘Onze maatschappij biedt grond voor totalitair denken’ (De Groene Amsterdammer)
- Smachten naar autoriteit (VPRO Gids)
- 1795: hoe Holland de Kaapkolonie verkwanselde (VPRO Gids)
Gebruikte Tags: geschiedenis
Ik vind je introductie erg sterk. Ook erg aansprekend. Ontwikkeling van landen… Ja och nederland was er ook niet direct. Maar zijn wij nu zoveel beter af dan al die anderen, die we ontwikkelingslanden noemen? Alsof wij niet ontwikkelen en veranderen. Alsof we gearriveerd zijn. Politiek is gekonkel en dat zal het altijd blijven.
ludy van dijk (E-mail ) - 08-10-’05 10:56