Trouw Letter & Geest (21 december 2012)
Om onze rijkdom hoort geen hek
Voor handel en kapitaal zetten we de grenzen open, maar als het gaat om armoede en migratie denken we nog puur in nationale hokjes. Dat is krom, vindt hoogleraar politieke geografie Henk van Houtum.
- Lees ook: "Economisch denken is zo glamorous" (Filosofie magazine)
Foto's: Patrick Post
Hij heeft een jetlag, want hij is net terug van een bezoek aan de grens tussen Noord- en Zuid-Korea. "Een bizarre gewaarwording. Daar sta je dan, met tientallen bussen vol toeristen, te kijken naar een van de zwaarst bewaakte grenzen ter wereld. Het is een commercieel theater geworden." Maar hij heeft er wel wat van geleerd. "Voor je ligt een van de meest gesloten en dictatoriale landen ter wereld. Achter je ligt een van de meest kapitalistische landen ter wereld. In een paar decennia gemaakt, na meer dan zeshonderd jaar gezamenlijke Koreaanse geschiedenis. Het laat zien dat een grens niet een vanzelfsprekendheid is, maar een politiek maaksel."
Van Houtum, hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research van de Radboud Universiteit en hoogleraar Geopolitiek van Grenzen in Bergamo, heeft een missie: de relatie tussen nationale grenzen en mondiale rechtvaardigheid op de academische agenda krijgen. Met een studiegroep van deskundigen heeft hij nu een bundel essays uitgebracht onder de titel Eerlijke nieuwe wereld, over verdelende rechtvaardigheid, grenzen en migratie.
"De armoede in de wereld is dramatisch, en de ongelijkheid groeit. Meer dan een miljard mensen leeft op minder dan een dollar per dag, gemeten in relatieve koopkracht. Zes procent van de mensheid heeft bijna 59 procent van de mondiale rijkdom in handen. Daar horen wij bij. Nederlanders behoren mondiaal tot de Quote 500. Je zou verwachten dat deze grove ongelijkheid dagelijks nieuws is, en de allerhoogste prioriteit voor politiek en wetenschap. Niet dus. De coalitie bezuinigt een miljard op ontwikkelingshulp, en spreekt tegelijkertijd van 'Bruggen bouwen'. We doen alsof onze verantwoordelijkheid ophoudt bij de grens."
Het hemd is nader dan de rok, is dat niet logisch?
"Ja, maar tegelijkertijd profiteren wij economisch wel enorm van de internationale handel. Dé Nederlandse economie, die bestaat helemaal niet. Maar we doen wel alsof we er een hek omheen kunnen zetten. Dat heet in de geopolitieke literatuur de territoriale val. We laten ons denken al snel vangen door nationale grenzen. We zien de lijntjes op de kaart en doen net of de wereld in blokjes te verdelen valt. De natiestaat, dat was vroeger een progressief ideaal. Het is tijd voor een nieuw ideaal, een project dat ervan uitgaat dat alle mensen, waar dan ook geboren, moreel gelijkwaardig zijn."
Is dat strijdig met het bestaan van nationale grenzen?
"Ja, want onze principes van rechtvaardigheid houden op bij de grens. Een van de aspecten van rechtvaardigheid is herverdeling. De sterkste schouders moeten de zwaarste lasten dragen, vinden we, maar dat passen we alleen toe in het binnenland. We willen profiteren van internationale samenwerking, staat in het regeerakkoord. Maar als het gaat om verdeling trekken we een grens. Zelfs als onze verrijking bijdraagt aan armoede elders, hoeven politici het beleid alleen maar nationaal te legitimeren. Mensen binnen de grens tellen mee, mensen buiten de grens niet. Dat is discriminatie op basis van afkomst."
Kan dat anders? Heb je voor rechtvaardigheid niet een politieke gemeenschap nodig?
"Dat is de vraag. Een politieke gemeenschap is nuttig, zoals een fijn dorp en een fijne sportclub ook nuttig kan zijn. Niks mis met de romantisering van de eigen gemeenschap. Maar een gemeenschap moet niet exclusief worden, dat je a priori niet lid mag worden omdat je er niet in geboren bent. Voor herverdeling hoef je elkaar niet te kennen. Ik ken Amanda uit Assen niet, toch betaal ik belasting voor haar. Waarom niet voor Alisha uit Addis Abeba, die omkomt van de honger?"
Omdat er geen betrouwbare overheid is die dat regelt, en nationaal wel.
"Dat klopt. Maar waarom blijft dat beperkt tot die arbitraire grenslijn? Waarom kunnen we niet kiezen voor een verantwoordelijke overheid die daar bovenuit stijgt?"
Omdat je voor rechtvaardigheid ook iets met elkaar moet hebben? Een taal bijvoorbeeld.
"We hebben toch ook een Europese Unie? Daar profiteren we enorm van."
Meteen een voorbeeld dat bewijst hoe problematisch dat is, herverdeling zonder gemeenschap.
"Internationale herverdeling moet groeien. De Nederlandse eenheid bestond vroeger ook niet, die is ook gegroeid. De staat ging vooraf aan de eenheid. De dialecten die we nu kennen waren vroeger gewoon losse talen. Toch wilde men nationale eenheid, uit idealisme, omdat men geloofde in grensoverschrijdende afspraken. Ook nu komt bijna zeventig procent van onze wetten uit Brussel. We maken mondiale afspraken bij de Wereldbank, de VN, de Wereldhandelsorganisatie. En dat willen we ook, want we willen dat kapitaal, informatie, goederen en diensten de grens over kunnen. Maar als het gaat om herverdeling? Dan denken we alleen nog binnen de grens. En ook als het gaat om mobiliteit van mensen."
Omdat we een fort bouwen waar niemand in mag?
"We bouwen geen fort, maar een gated community, waar we selectief filteren. Alleen mensen die eventueel welvaart kunnen toevoegen, of qua identiteit makkelijk te integreren zijn, mogen naar binnen. De EU heeft een positieve en een negatieve lijst om te bepalen wie zonder visum naar binnen mag. Op de positieve lijst staan rijke, geïndustrialiseerde landen. Op de negatieve lijst staat de rest, 135 van de 195 landen. Dat zijn vooral arme en/of islamitische landen. Vroeger heette het zelfs nog de zwarte en de witte lijst. Die discriminatie op afkomst is een vorm van mondiale apartheid. Dat je een gemeenschap van burgers nodig hebt, is één ding, maar dat je rijkdom oneerlijk verdeelt en tegelijkertijd mensen van lidmaatschap uitsluit, dat is een dubbel onrecht. We moeten er toch niet aan denken dat iemand uit Breda niet mag solliciteren in Den Haag? Discriminatie op basis van afkomst is verboden, artikel 1 van de grondwet. Maar artikel 1 stopt bij Maastricht. Als je uit het Nigeriaanse equivalent van Breda komt mág je niet eens solliciteren. Ik pleit voor een mondiale toepassing van artikel 1."
Het is toch heel legitiem om de welvaart van je groep te beschermen?
"Dat is het verhaal dat gemaakt is, dat onze welvaart in gevaar is door een invasie, een tsunami van arme mensen die hierheen willen. Daar zitten tenminste twee denkfouten in. Ten eerste: het is maar de vraag of het ons welvaart kost. We hebben enorm geprofiteerd van vrijheid van beweging, eerst tussen de provincies, later tussen de Europese lidstaten. Ten tweede: migranten komen niet met z'n allen. Dat is een mythe. Het is een héle grote stap om te migreren. Mensen laten niet zomaar huis en haard achter. Maar de migranten die toch willen komen moeten dat nu illegaal doen. En de prijs daarvan is nog veel hoger."
Denkt u dat we de verzorgingsstaat kunnen behouden, als we open migratie toestaan?
"Dat weet niemand. Er zijn verschillende scenario's. De groepen Turken en Spanjaarden die hier als gastarbeider kwamen, hebben de economie juist gestimuleerd. Ze pikten geen banen in, ze startten nieuwe bedrijven op. Er was een enorme spinoff. Ze namen geen deel van de koek. Ze maakten juist meer koekjes. Ik zeg niet dat er geen risico's of nadelen zijn. Ik vind alleen dat we erover moeten nadenken. Nu denken we helemaal niet. Er wordt alleen een nationale dystopie, een doembeeld, opgeroepen. Ik wil een progressief ideaal schetsen."
Is dat niet ook een riskante vorm van utopisch denken? Zijn grenzen niet een product van trage, sociale processen, die we niet zomaar kunnen wegorganiseren?
"Ik ben niet voor een wereld zonder grenzen. Ik pleit wel voor een eind aan discriminatie op afkomst en voor gelijke rechten voor iedereen. We kunnen concrete stappen zetten, zoals handelsbarrières afbreken of internationale organisaties versterken. Dat is een idealistisch vergezicht dat veel rechtvaardiger is dan wat men nu probeert: de romantische drie-eenheid van territorium, burgerschap en identiteit te herstellen. Dát is pas utopisch denken. Dat levert alleen maar meer illegale tentenkampen op in onze steden. En die uitsluiting gaat echt met doden gepaard. Ieder jaar komen een paar duizend mensen om aan de Europese buitengrenzen. En daarbuiten zijn mensen gedoemd in armoede te blijven."
Is solidariteit met iedereen mogelijk? Sommige mensen geloven in de sharia, of in het kastensysteem. Hoe kunnen we ooit tot een stelsel komen dat we allemaal rechtvaardig vinden?
"Ik zeg niet dat we allemaal één identiteit moeten krijgen. Fans van Feyenoord en van Ajax vechten elkaar soms de tent uit. Maar de volgende dag doen ze wel braaf de blauwe envelop van de belasting weer op de bus om de uitkering van de ander te betalen. Ik geloof niet dat we allemaal vrienden kunnen worden, maar wel dat we moreel gelijkwaardig zijn. En gezien de enorme ongelijkheid op dit moment, is herverdeling een noodzaak. Zonder aanzien des persoons, idealiter via de belasting."
Volgens de filosoof Peter Singer ben ik schuldig wanneer iemand honger lijdt terwijl ik geld heb. Ben ik verantwoordelijk voor armoede?
"Ik vind dat heel individualistisch geredeneerd. Ik kan de wereldproblemen niet terugvoeren op het individu, dan krijgt die het leed van de hele wereld op zijn of haar schouders. Het is een collectieve verantwoordelijkheid, die we moeten vertalen in overheden."
Gelooft u dat dat democratisch kan, op mondiaal niveau?
"Dat moet groeien. Ik wil nadenken over een mondiale structuur van overheden die past bij de mondiale economie en mobiliteit van vandaag. Voor handel en kapitaal zijn ook internationale structuren ontwikkeld. Dat moet ook gebeuren voor herverdeling - armoedebeleid dus - en voor internationale mobiliteit van mensen. Inderdaad zijn er solide instituties nodig. Dat is morgen niet klaar, maar Nederland is ook niet gisteren gebouwd. En een Europa zonder oorlog of dictaturen was voor velen eerst ook ondenkbaar. Europa laat zien dat je ook buiten de natiestaat, ook zonder dat de democratie al optimaal functioneert, kunt praten over herverdeling."
Denkt u niet dat dat ophoudt zodra de groei eruit is?
"Dat is een taak van politici: laten zien dat er belangrijker zaken zijn dan koopkrachtplaatjes. Dat internationale samenwerking vrede en stabiliteit oplevert. Ik zie ook wel dat mensen dat moeilijk vinden, maar ik weiger me daarbij neer te leggen en mee te gaan in cynisch of exclusief nationalisme. Uitbanning van armoede en ongelijkwaardigheid is geen zaak van liefdadigheid, maar van rechtvaardigheid."
Eerlijke Nieuwe Wereld, Voorbij de grenzen van de natiestaat, Henk van Houtum & Joos van Vugt (red.)
Wie is Henk van Houtum?
Henk van Houtum (Geldrop, 1969) is onderzoeksprofessor aan de universiteit van Bergamo (Italië) en universitair hoofddocent geopolitiek en politieke geografie aan de Radboud Universiteit en hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research.
Hij promoveerde op de relatie tussen politieke grenzen en economie aan de Universiteit Tilburg. Van Houtum bezoekt geregeld ‘conflictgrenzen’. Komende maand gaat hij met studenten geografie naar de Noord-Ierse hoofdstad Belfast.
Samen met veertig andere wetenschappers doet hij in opdracht van de Europese Unie onderzoek naar de buitengrenzen van de EU. Van Houtum woont met zijn vrouw en twee kinderen in Nijmegen.
Gerelateerde artikelen
- Nederland volledig vegan: het kán (De Groene Amsterdammer)
- Docu: Vlucht uit Noord-Korea (VPRO Gids)
- Verstrikt in het Servische moeras (De Groene Amsterdammer)
- Poor People Don’t Need Help (overig, English)
- Elementen voor de toekomst: kobalt (De Groene Amsterdammer)
Gebruikte Tags: armoede, boeken, globalisering, recht, vluchtelingen