Trouw (29 juni 2013)
China, wereldleider?
China is in crisis. Natuurlijk, het heeft de mooiste groeicijfers ter wereld, de meeste zonnepanelen, de grootste autoproductie, de meeste hogesnelheidslijnen, de meeste miljoenensteden en de meeste miljardairs. Maar het is een reus op lemen voeten, en de leiders weten dat.
- Lees ook: De muisklik is niet zaligmakend (Trouw)
Het land kampt met een enorme vergrijzing, enorme vervuiling, inefficiënte staatsbedrijven, een stedelijke onderklasse die amper rechten heeft en een partij met 63 miljoen leden die zich vooral bezighouden met het veiligstellen van hun baantjes. Het vertrouwen in de regering is op een dieptepunt.
Er zijn veel Chinawatchers die zeker weten dat dit de eeuw van China gaat worden. Tot heil der wereldeconomie, of juist tot ons aller ondergang. Onzin, zegt de bekende China-expert en journalist Jan van der Putten in zijn nieuwe boek, dat kunnen we helemaal niet weten. Gemiddeld elke drie minuten vindt er een “massa-incident” oftewel een opstand plaats. Wie zegt dat dit nooit kan uitgroeien tot een revolutie die het land in de chaos stort? Maar tegelijkertijd heeft het systeem wel voor hetere vuren gestaan en kunnen wij niet weten wat er allemaal wordt bekokstoofd in de achterkamertjes van het Politbureau. Het enige dat je kunt doen, zegt Van der Putten, is proberen redelijke en voorstelbare scenario's te beschrijven. Dat doet hij dan ook in zijn boek. En daarbij is het scenario van de wereldleider er één van, maar ook die van de totale ineenstorting, met als derde nog een tussenvorm: geen radicale hervormingen en daarom weinig macht buiten de eigen regio.
De schrijver gaat werkelijk in sneltreinvaart door het hele economische, politieke en militaire systeem, om te laten zien hoe het in zijn voegen kraakt. Het op goedkope export gerichte groeimodel heeft zijn grenzen bereikt. De bijdrage van de privéconsumptie aan de economie is 35 procent, de helft van wat het in rijke landen is. De helft van het bruto binnenlands product bestaat uit investeringen, in fabrieken, vastgoed en infrastructuur. Het gevolg is tweeledig: aan de ene kant een enorme overcapaciteit, een zeepbel dus die elk moment kan barsten en het spaargeld van vele mensen in gevaar kan brengen. Aan de andere kant een groeiende onvrede bij het deel van de bevolking dat niet meeprofiteert van de groei. Kortom, in Van Puttens woorden: “De modernisering van China, overcapaciteit en andere bouwuitwassen inbegrepen, is gefinancierd met de niet-uitgekeerde rente aan de gewone man.”
Die gewone man heeft helemaal pech als hij het slachtoffer is van het volkomen achterhaalde hukou-systeem, genoemd naar het geboortepapier dat bepaalt in welke plaats of provincie hij rechten heeft. Maar liefst 260 miljoen mensen die van het platteland naar de stad zijn verhuisd worden nog steeds systematisch gediscrimineerd ten opzichte van mensen die wel een stads-hukou hebben. Ze krijgen lagere lonen, geen zorg, geen onderwijs en geen sociale voorzieningen.
De ongelijkheid die dit allemaal oplevert, dieper dan waar ook ter wereld, baart de regering grote zorgen. Nu de economische groei afvlakt, beginnen burgers zich te roeren en steeds kritischer te worden. De vele schandalen, zoals het giftige melkpoeder, zijn slechts het topje van de ijsberg van de corrupte rot die zich door het hele systeem vreet. Hoe kun je politici vertrouwen die alleen voor henzelf gekweekt biovoedsel eten, gezuiverd water drinken en hun kinderen illegaal onderwijs laten volgen in de VS? De familie van de nieuwe partijleider, Xi Jinping, heeft een vermogen van minstens 400 miljoen dollar. Die van de vorige premier, liefkozend “opa Wen” genoemd, blijkt 4,3 miljard te bezitten.
De leiders weten dat de tijd dringt. Maar zou het ze lukken om tegen alle gevestigde belangen in het systeem te hervormen, en vooral: om een rechtsstaat te bouwen? Het antwoord op die vraag bepaalt welk scenario werkelijkheid wordt. Zo ja, dan kan China uitgroeien tot de grootste wereldmacht, zo nee, dan dreigt totale ineenstorting. Als de ergste problemen kunnen worden bezworen, maar ten diepste het systeem niet verandert, voorziet Van der Putten een middenweg: voortmodderen op de huidige koers en internationaal vooral belangrijk in de eigen regio.
Twee kritische noten. Allereerst: de scenario's zijn niet erg helder opgebouwd. Bij de een gaat de auteur helemaal los over een thema dat al eerder is besproken, bij de ander niet. Hoe sappig en boeiend de anekdotes ook zijn, dit maakt het lastig voor de lezer om de varianten goed af te wegen. Maar problematischer is toch wel de eenzijdige nadruk op het materiële deel van de geschiedenis. De toekomst van een rijk wordt niet alleen bepaald door economie en macht, maar ook door ideeën van mensen, door hun geloofsovertuigingen, hun familieleven, hun waarden. Dit krijgt weinig aandacht. Een voorbeeld: volgens sommige schattingen gaat maar liefst een tiende van alle Chinezen tegenwoordig naar een christelijke kerk, vaak illegaal. Als je wilt inschatten hoe loyaal mensen zullen blijven aan de leiders, dan kun je dat niet negeren. De auteur noemt het onderwerp niet eens.
Wat betreft de structurele kant van het land is het boek ontzettend informatief en de verschillende gevestigde belangen die verandering tegengaan worden duidelijk in kaart gebracht. Want Van der Putten, echt geen China-basher, draait er niet omheen: de Partij is natuurlijk het “grootste patronage- en controlesysteem dat de mensheid ooit gekend heeft.” Wie het meeste geld biedt, krijgt de mooiste baantjes en daarmee ook – dat is door een hoge pief zelf toegegeven – de mooiste vrouwen. Van der Putten blijft ver uit de buurt van politiek gebabbel, en dat maakt zijn verhaal niet alleen geloofwaardig, maar ook een plezier om te lezen.
Jan van der Putten, China, Wereldleider? Drie toekomstscenario's. Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 256 pagina's.
Gerelateerde artikelen
- Circulaire zonnepanelen uit Nederland (De Groene Amsterdammer)
- We willen wel verduurzamen, maar kán het ook? (De Groene Amsterdammer)
- Dodendans (VPRO Gids)
- Elementen voor de toekomst: zeldzame aardes (De Groene Amsterdammer)
- Elementen voor de toekomst: kobalt (De Groene Amsterdammer)
Gebruikte Tags: boeken, china, controlestaat