Nederlands Dagblad (20 september 2013)
Het Deense wonder in de oorlog
Precies zeventig jaar geleden, terwijl Europa werd verstikt door een totalitaire duisternis, vond er in Denemarken een wonder plaats. Het plan van de Duitsers om alle Deense Joden in één keer van hun bed te lichten en af te voeren, op 1 oktober 1943, liep volledig in het honderd.
- Lees ook: Uw lichaam spreekt boekdelen (Trouw)
De Denen, die tot dan toe nauwelijks georganiseerd verzet hadden laten zien, beslotencollectief dat hun Joden niet mochten worden gedeporteerd. Al improviserend werden er in het hele land comité's opgericht om Joden te verstoppen en per vissersboot naar Zweden te krijgen. Voor de Joden die wel waren opgepakt werd een speciale behandeling losgepeuterd. Zo wisten de meeste te overleven. Veel van hen ontdekten bij terugkeer, na de oorlog, dat hun huizen waren onderhouden en dat hun spullen er nog waren.
In Nederland werd ongeveer 75 procent van de Joden uitgeroeid, in België 45 procent. In Denemarken minder dan 1 procent. En dat terwijl Denemarken door Hitler werd gezien als 'modelprotectoraat' dat liet zien hoe Duits bestuur er in bevriende landen uit zou kunnen zien. De Deense historicus Bo Lidegaard gaat in zijn nieuwe boek Landgenoten, dat deze maand wereldwijd uitkomt, op zoek naar de feiten achter de verhalen over de gebeurtenissen.
Hoe heeft dit kunnen gebeuren? Er is in Denemarken een soort volksmythe ontstaan “dat wij goed waren”, zegt Lidegaard. “Maar dat bevredigt me niet. Ook het verhaal dat de koning de jodenster als eerste opspelde, waardoor het zou zijn mislukt, is een mythe. Er is nooit een ster ingevoerd. Maar de reden daarvan is niet minder bijzonder. Het kwam doordat zulke maatregelen onbespreekbaar waren. Voor de koning, de regering en de rest van het volk. Zelfs het praten over een “jodenvraagstuk” werd niet geaccepteerd. Het bestond gewoon niet, dus er viel ook niets op te lossen, vonden de Denen.”
Hadden die dan nog iets te zeggen tijdens de bezetting?
Ja. En dat is het cruciale verschil met andere landen. In landen als Nederland en Noorwegen, waar de meeste Joden omkwamen, was een direct nazibestuur geïnstalleerd. De leiders waren vervangen door nazisympathisanten, en de SS werkte met terreur. Denemarken daarentegen had bij de inval al besloten om de wapens niet op te nemen. Daarom mocht de regering blijven zitten en ook de koning bleef in het land. Er zaten geen nazi's in het bestuur en ook niet bij de politie.
In Nederland bleven ook veel ambtenaren en agenten werken die geen nazi waren.
Maar de keuze, om een bevel te volgen of je eigen geweten, moesten ze individueel maken. Dat was verscheurend en had grote persoonlijke gevolgen. Zo werd de maatschappij van bovenaf uitgehold. In Denemarken kregen de ambtenaren soms de opdracht van hun meerdere om Duitse orders te negeren. Tijdens de razzia kregen agenten het bevel kregen om de Duitsers niet bij te staan.
Moesten ze geen lijsten met Joden aanleggen?
Daar hebben de Duitsers wel op aangedrongen, herhaaldelijk zelfs. Het bevolkingsregister, waar bij stond wie Joods was en wie niet, speelde in Nederland een desastreuze rol. Maar de Denen zeiden dat het tegen de wet was. Wij hebben geen categorieën voor verschillende soorten burgers, zeiden ze, wij hebben geen Joden, wij hebben alleen burgers.
Hoe reageerden de Duitsers daar dan op?
Ze wisten niet wat ze met deze houding moesten. Ze wisten niet hoe om te gaan met een partner die totaal ongevoelig was voor alle anti-Joodse propaganda, over dat Joden de staat ondermijnen bijvoorbeeld. Daardoor gingen ze twijfelen. De SS-generaal Werner Best, rijksgevolmachtigde namens Hitler, was alles wat je van een echte, wrede nazi verwacht. In de zomer van 1943 werd bovendien zes weken lang de staat van beleg uitgeroepen en kreeg de Wehrmacht het voor het zeggen. De deportatie-actie werd in deze periode gepland, de Gestapoleiding kwam er speciaal voor naar Kopenhagen. Desondanks kwam Best terecht in een logica waarbij hij ontdekte dat het beter was om niet door te zetten.
Waarom?
Omdat de bevolking dan in opstand zou komen. En niet alleen bij hem, maar helemaal tot in Berlijn drong deze logica door. Zelfs Hitler zei dat de Denen niet geprovoceerd mochten worden. De cruciale gebeurtenis was dat het plan een paar dagen van tevoren werd gelekt door Georg Duckwitz, een hoge nazi, waardoor bijna alle Joden op tijd konden onderduiken. Hij wordt gezien als held. Dat was hij ook, maar hij kreeg alle ruimte van Best om zijn gang te gaan.
De Joodse schrijfster Hannah Arendt, die over het Eichmannproces heeft geschreven, zegt: nazi's zijn zo principeloos dat ze zelfs hun slechte idealen opzijzetten als ze tegenstand krijgen.
Ze zag het goed. De Denen waren ontzettend zwak, de Duitsers hadden alle verzet kunnen breken. Maar de logica van “ons electoraat zal het niet begrijpen” was heel erg sterk. Daardoor liet Best na de eerste razzia van bovenaf geen vervolgacties meer toe. Ze hadden gedaan wat ze konden, lieten ze aan Berlijn weten. De Duitsers hadden heel erg de illusie van samenwerking nodig, die moest blijven bestaan. Zelfs voor de allergrootste misdaad heb je de schijn van legitimiteit nodig, de schijn van samenwerking met tenminste een deel van de samenleving.
Was dat ook het vooropgezette plan van de Deense leiders?
Nee, alles werd geïmproviseerd. Achteraf kunnen we zien hoe de holocaust zich ontwikkelde, maar in die tijd was er meer een duistere angst dan duidelijke kennis. De Denen bleven het hoofd breken over hoe lang samenwerking moreel aanvaardbaar was. Duitsland profiteerde enorm van de Deense landbouwexport. Waarom gaan we niet in verzet, zoals de Noren en de Nederlanders? Is het wel moreel om niet terug te vechten? Al verliezen we? Tot vandaag de dag wordt erover gedebatteerd. Maar feit is dat de samenwerking manoeuvreerruimte schiep.
Speelde het neutrale Zweden een grote rol?
Jazeker. De Zweedse pers koos een openlijke anti-Duitse koers, waardoor alles in het volle daglicht kon gebeuren. En toen de vluchtelingen arriveerden, werden ze warm onthaald, en werd in het openbaar afgekondigd dat iedereen zou worden opgenomen. Maar we moeten het effect op de Deense houding niet overschatten. Niemand dacht van tevoren serieus dat je zevenduizend mensen naar Zweden kon overbrengen.
Hoe kwam het dat het antisemitisme in Denemarken zo weinig verbreid was?
In Denemarken was echt niet minder 'klein antisemitisme' dan in alle andere landen. Maar niemand accepteerde dat Joden daarom weg moesten uit de samenleving. Ze hadden een andere religie, maar het bleven Deense burgers. Niemand had in de herfst van 1943 het gevoel een ander volk te redden. Het ging om het redden van landgenoten. Het werd gezien als nationale plicht.
Maakte het voor de Duitsers misschien nog uit dat het maar om een paar duizend Joden ging?
Nee, dat denk ik niet. In Noorwegen waren nog minder Joden dan in Denemarken, maar hun lot was dramatisch. Ze hadden ook geen andere positie in de samenleving. Er waren naast goed geïntegreerde Joden ook in Denemarken arme, orthodoxe Joden die er nog maar vijftig jaar woonden en Jiddisch spraken. Maar ze werden gezien als staatsburgers.
Is het in zo'n noodsituatie belangrijk dat de leiders hun nek durven uitsteken?
Niet als het gaat om de hulpacties op de grond, die kwamen spontaan op. Maar wel voor de mindset van de bevolking. Al tien jaar lang hadden de vier grote politieke partijen structureel gekozen voor een bepaalde boodschap. Namelijk dat het grote gevaar niet van de nazi's of van de sovjets komt, maar van totalitair denken. Dat de democratie ten onder gaat als je zelf totalitair gaat denken en gaat doen alsof er twee soorten mensen zijn. De vier partijen deden geen enkele concessie aan dit punt, en wie dat wel deed, zoals de Deense nazi's en de Deense communisten, was niet welkom in de politiek. Die waren anti-Deens, vond men, want die ondermijnden de democratie.
Wat vond men er dan van toen de communisten werden gedeporteerd, in 1941?
Dat was het beschamende: toen deed niemand iets! Geen agent, geen politicus kwam voor ze op. Ook al ging het recht tegen de grondwet in. Al moeten we wel bedenken dat Stalin op dat moment samenwerkte met Duitsland, en zojuist Finland had veroverd, en dat de communisten als landverraders werden gezien.
Speelde het geloof nog een rol in de motivatie van mensen?
Vooral een rol in situaties waar geen leiderschap was. Op de eerste zondag na de Duitse actie werd in alle kerken een herderlijke brief van de bisschoppen voorgelezen. Je moet je realiseren dat dit heel, heel ongebruikelijk is in Denemarken. De kerk in Denemarken is strikt gescheiden van de politiek. Er is geen enkel mechanisme waarbij iemand namens de kerk kan spreken. Bisschoppen verklaren niets, in Denemarken. De gangbare visie was: het woord van God is voor geloofszaken en voor de maatschappij hebben we de wet.
Daarom was de Deense theoloog Soren Kierkegaard een eeuw eerder ook zo boos, met zijn tirades tegen de brave, ingeslapen kerk.
Precies. Maar nu verklaarden ze collectief vanaf de kansel: men moet God meer gehoorzamen dan mensen. Iedereen wist wat dat betekende: een oproep tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Veel voorgangers hebben het voorbeeld gegeven en hebben Joden verborgen. Maar de boodschap van de kerk was niet anders dan wat andere organisaties ook verklaarden: verenigingen van artsen, bankiers, vrouwenorganisaties, allemaal zeiden ze hetzelfde als wat de politici en de koning hadden gezegd toen ze nog in functie waren: die grens gaan wij niet over.
En gewone burgers hielden zich daaraan.
Ja, dat is het hoopgevende van de geschiedenis. Het leert ons dat de samenleving, als het bij elkaar blijft en vasthoudt aan haar waarden, heel veel macht heeft, zelfs als het leiderschap wegvalt. Heel veel individuen handelden naar hun geweten. Harde tegenacties van de Duitsers bleven uiteindelijk uit, maar dat wisten ze op dat moment nog niet. Men besloot te handelen, en niet op anderen te wachten. Omdat het volgens hen niet om 'anderen' ging, maar om hun eigen samenleving.
Kader: de zomer van 1943
De Deense regering had in 1940 besloten om niet tegen de Duitsers te vechten, maar te kiezen voor een samenwerkingspolitiek. Dat lukte aanvankelijk, maar in de zomer van 1943 gingen de Duitse eisen toch te ver voor de Denen. De ministers en de koning, Christian X, besloten zich daarom terug te trekken uit het openbare leven. De Duitsers riepen vervolgens de noodtoestand uit en zetten het plan om de Joden te deporteren, na eerdere vertragingen, nu werkelijk in gang.
De Denen speelden het slim. De Deense marine bracht de eigen vloot grotendeels tot zinken. De ministers weigerden hun ontslag officieel in te dienen, waardoor volkomen onduidelijk werd met wie de Duitsers nu konden onderhandelen. Er waren relatief maar weinig nazi's in het land. De tussenoplossing werd dat de Deense ambtenaren, de secretarissen-generaal van de ministeries, het bestuur overnamen. Ze bleven daardoor invloed houden, maar zonder de schijn van legitimiteit.
De razzia werd op 1 oktober 1943 gepland. Maar een hoge nazi die later in het Duitse verzet bleek te zitten, lekte de plannen, een paar dagen voor tijd. Daardoor konden de meeste Joden onderduiken. Meer dan zevenduizend Joden wisten in de dagen erna veilig in Zweden te komen. 472 Joden werden desondanks opgepakt. De Denen bleven zo verontwaardigd lobbyen voor hun behandeling, dat ze naar het “mildere” kamp Theresienstadt werden gebracht, waar de meesten, op een veertigtal na, overleefden. In totaal zijn er ongeveer zestig Deense Joden omgekomen, op Bulgarije na het laagste cijfer van heel bezet Europa.
Bo Lidegaard
Bo Lidegaard (1958) is de hoofdredacteur van dagblad Politiken. Hij is historicus en is jarenlang diplomaat geweest. Hij bekleedde onder meer een hoge post tijdens de klimaattop in Kopenhagen. Zijn boek Landgenoten.Het 'wonder van Denemarken' – Hoe de joodse inwoners in 1943 werden gered door het moedige optreden van de bevolking verschijnt deze maand in verschillende talen. In dit boek bekijkt hij de geschiedenis door de ogen van een paar families die een dagboek bijhielden.
Gerelateerde artikelen
- Oorlog is hel (Karavaan der Zotten)
- Wij weigeren vijanden te zijn (Karavaan der Zotten)
- De leegte van geweld (Karavaan der Zotten)
- Nederland volledig vegan: het kán (De Groene Amsterdammer)
- Docu: Vlucht uit Noord-Korea (VPRO Gids)
Gebruikte Tags: boeken, dictatuur, recht, vrede, wo2