Filosofie magazine 3 (april 2011)
"Intimiteit is handelswaar geworden"
Facebook zet de wereld op z'n kop en dat hebben we nog niet helemaal door, schrijft Stine Jensen in het essay dat ze schreef voor de Maand van de Filosofie: Echte vrienden. Over intimiteit in tijden van Facebook, GeenStijl en WikiLeaks.
- Lees ook: De muisklik is niet zaligmakend (Trouw)
door Frank Mulder en Freek Koster
Wat weten we van Stine Jensen? Dat ze 837 vrienden heeft, luistert naar Nick Drake en allerlei linkse en culturele initiatieven 'leuk' vindt. Ze heeft hooikoorts, een oma van 98 (intussen niet meer) en een man die ze via Facebook ontmoette in een periode dat ze - dat valt wel op - wel erg veel tijd verdeed aan kwisjes op dit sociale platform. Ze werd onlangs uitgescholden voor 'Hollandse kutteringhoer', dat was minder, maar wist daar zoals altijd weer een gevatte grap over te posten (dat ze Deens is).
Allemaal te lezen in het alwetende Facebookarchief. Dat nooit, maar dan ook nooit meer gewist kan worden. Stine Jensen maakt zich daar wel eens zorgen over, als ze eerlijk is. Facebook zet de wereld op z'n kop en dat hebben we nog niet helemaal door, schrijft ze in het essay dat ze schreef voor de Maand van de Filosofie: Echte vrienden. Over intimiteit in tijden van Facebook, GeenStijl en WikiLeaks.
"Veel mensen beweren dat ze niets te verbergen hebben", zegt Jensen, die filosoof is en literatuurwetenschap doceert aan de Vrije Universiteit. "Maar is privéruimte niet meer nodig? Ik denk het wel. De meeste mensen zouden bijvoorbeeld niet willen dat hun medische dossier openbaar zou worden." Volgens Jensen vervaagt de grens tussen publiek en privé ontegenzeggelijk. "Aan de ene kant begeven de overheid en de media zich steeds meer in de intieme sfeer, aan de andere kant leggen we ons hele leven bloot via social media. Er is een handel ontstaan in intiem kapitaal."
Intiem kapitaal?
"De socioloog Pierre Bourdieu benoemde verschillende soorten kapitaal waarmee je macht en invloed kunt verwerven, zoals economisch kapitaal, dat is materieel bezit, of sociaal kapitaal, je netwerk. Ik zie een nieuwe vorm: intiem kapitaal. Dat is waardevolle persoonlijke informatie, over je relatie, je lichaam en alles wat je normaliter maar met een paar mensen deelt. Dit kapitaal is handelswaar geworden."
Was dat ooit anders?
"Natuurlijk hadden we de Story en de Privé al, maar dat bleef begrensd. Het is nu veel en veel sterker geworden. Door nieuwe vormen van journalistiek en door de ontwikkelingen op internet vervagen allerlei grenzen: tussen werk en thuis, tussen bekend en onbekend, tussen burger en politicus, tussen vriend en kennis. Deze intieme kennis wordt macht, in steeds meer domeinen."
In de zin van aandacht? Of geld?
"Beide. Om met het laatste te beginnen: Facebook vertegenwoordigt een enorme commerciële waarde, dat realiseren mensen zich vaak niet. Het virtuele boekenplankje is direct gelinkt aan Amazon. Het spijkerbroekenmark Gap ontdekte door gegevens te analyseren dat hun vaste klanten Starbucks vaak 'leuk' vinden en gingen gericht adverteren bij de koffieketen. De Facebookonomy is miljarden dollars groot en wij zijn allemaal gratis in dienst. Wat het bedrijf met de informatie doet? Niemand weet het."
Wat zouden ze er meer mee moeten?
"Als kennis macht is, is Facebook het machtigste bedrijf op aarde. Maar we weten niet wie er aan de knoppen zit, en wie beslist dat sommige mensen eraf worden gegooid. Ik moet denken aan Himmler, die archiefkasten vol had met persoonlijke weetjes en roddels over partijgenoten, om ze naar buiten te brengen als dat gunstig was. De Stasi deed hetzelfde. Gaat die vergelijking te ver? Facebook is de grootste verzameling persoonlijke weetjes op aarde."
Ja hoor eens, je bepaalt toch zelf wat je wel en niet online zet?
"Maar wat je eenmaal hebt geplaatst, gaat er nooit meer af. En dat met een platform waar ook Robert M. een account had. En wat te denken van de Jeugdzorg? Een aantal jeugdzorginstanties hebben ook een account. Ze hebben nul vrienden. Bekijken ze je foto's omdat ze je verdenken van misbruik?"
Hoe, eng hoor.
"De overheid dringt steeds dieper door in ons privéleven! Ze weten of ik wel of geen borstvoeding geef, hoe lang en waarom. Ik kreeg onlangs een CBS-enquête met vijftig vragen over de opvoeding van mijn kind. Twee keer heb ik hem genegeerd. Tot er twee weken geleden tot mijn stomme verbazing iemand aan de deur stond, die de enquête mondeling kwam afnemen! 'We komen zelf even een kijkje nemen', zei de mevrouw. Maar wat doen ze met die informatie? Dit is weer zo'n voorbeeld waarbij de grens tussen publiek en privé vervaagt."
Dan heb je nog geluk dat het Rutger van Castricum niet was van GeenStijl, die gaat door tot je huilt.
"Goed voorbeeld. Naast de overheid zie ik inderdaad vooral dat journalisten jacht maken op intiem kapitaal. Weblogs, fora, GeenStijl: het gaat niet om inhoud, maar om het privéleven en de gênante karaktereigenschappen van bekende mensen. Intimidatiejournalistiek."
Vind je het ook niet een beetje leuk?
"Ik ben niet helemaal anti-GeenStijl hoor. Alleen al omdat ze vonden dat ik tot de honderd intelligenste babes van Nederland behoorde, haha. En omdat ze Peter Breedveld hebben gepakt, een weblogschrijver die mij heel persoonlijk heeft beledigd. Bovendien leren we er iets van. Volgens Martha Nussbaum spelen schaamte en walging, waar GeenStijl zich op richt, een positieve rol bij het formuleren van een fatsoenlijke samenleving. Onbewust zet het ons aan tot behoorlijk gedrag, want voor je het weet word je gesnapt! Dat geldt het meest voor hooggeplaatste figuren, zoals politici."
Alleen jammer dat we van die politici nu meer weten over hun huisdier dan over hun visie op de rechtsstaat.
"En dat reken ik de journalistiek en de politiek wel aan. Het is vreselijk. Ik weet van alles over Mark Rutte, maar niet wat hij van de Europese Unie vindt. De inhoud verdwijnt."
De kern is volgens Jensen dat de grens tussen publiek en persoonlijk aan het schuiven is. "There is no such thing as een privépersoon die twittert of Facebookt. Het persoonlijke is gaan blurren met het publieke domein." En omdat we niet zo goed weten hoe we daarmee om moeten gaan, vergissen we ons. Zoals de woordvoerder van politiekorps Rotterdam-Rijnmond die twitterde dat PVV'er Machiel de Graaf rijp was voor de psycholoog, en sindsdien alleen nog maar zakelijke berichtjes mag plaatsen. De oorzaak van de verschuiving is dus niet alleen de overheid, of de journalistiek, maar vooral: wijzelf.
Vriendschap
Dat heeft gevolgen voor de publieke sfeer, maar niet minder voor onze persoonlijke relaties. Want, zo vraagt Jensen zich af, gedijt vriendschap niet bij het uitwisselen van intiem kapitaal? Wat stelt iedere afzonderlijke vriendschap nog voor als je alles deelt met iedereen?
Zijn Facebookvrienden echte vrienden?
"Aristoteles zag drie soorten vriendschap: vriendschap gebaseerd op plezier, vriendschap gebaseerd op nuttigheid en vriendschap gebaseerd op een hoger doel, zoals een gemeenschappelijke deugd. De eerste twee vriendschappen zijn kortstondig en gericht op de bevrediging van het ego. De laatste vorm betreft de ‘ware vriendschap’. Facebookvrienden draaien uitsluitend om de eerste twee."
Op Facebook maak je contacten alleen omdat je dat leuk of nuttig vindt. Is dat erg?
"Ja, want ze zijn, om met Aristoteles te spreken, enorm op het ego gericht. We zijn op Facebook vooral geïnteresseerd in onszelf. Je ziet het aan de statusupdates, waarin mensen in de derde persoon over zichzelf praten, met verkleinwoordjes. We ontwerpen alter ego's met intieme levens die onze benadering van het goede leven voorstellen. Ik ken veel schrijvers, ze zijn allemaal 'bevriend' met me, maar het is uiteindelijk één grote reclameboel. Ik doe daar ook aan mee. De intimiteit is fake-intimiteit. De online contacten zijn gereduceerd tot één zintuig. Er is geen kwetsbaarheid."
Als het adagium "the medium is the message" klopt, is Facebook niet alleen maar een bril om de wereld te bekijken, maar een bril die de wereld vormt. Daar moeten we ons bewust van zijn, schreef de Britse schrijfster Zadie Smith onlangs in het NRC, want in het geval van Facebook is dat een Harvardbril. Het is de bril van de mensen die het platform in 2004 ontwikkelden, van Mark Zuckerberg en zijn campusvrienden, die vooral willen weten welke films en boeken je leuk vindt, hoeveel vrienden je hebt en wat je relationele status is.
Dat zijn precies de feiten die we van Stine Jensen kennen. Ze lijkt hip, gevat, succesvol en nooit uit balans. Ze is ontzettend geliefd, kent alle goede films en bulkt van de beroemde vrienden. En is altijd goedgemutst. Je zou er bijna onzeker van worden. Maar wat je op Facebook niet kan zien, is dat ze eigenlijk heel normaal overkomt, dat ze glazig kan kijken als je een kromme vraag stelt en dat ze heel goed kan luisteren. Om maar wat te noemen.
"Ja, dat is wel frappant, je hebt niet door dat je een aantal aspecten van de wereld niet in beeld krijgt. Ook bepaalde mensen niet. Iedereen in mijn contactenlijst is 'liberal' of 'very liberal'. Terwijl ik toch mensen van vlees en bloed ken die zich daar niet onder scharen."
O, je hebt ook vrienden die niet op Facebook zitten?
"Als ik goed nadenk... zijn er eigenlijk veel goede vrienden die er niet opzitten. Daar ben ik zelfs wel blij om. Bij hen heb ik sneller de neiging om ze te bellen of af te spreken. Maar Facebookvrienden concurreren daarmee. Ze zorgen ervoor dat er minder aandacht overblijft voor 'echte' vrienden, buren en familie."
Wanneer begon je vraagtekens te zetten bij je Facebookleven?
"Toen ik me realiseerde dat het tijdverdrijf voor me was geworden. De hele tijd filmtestjes en kwisjes als Which French philosopher are you? Ik dacht bij mezelf: zit ik nu een computerspel te doen? Het tweede ongenoegen was dat alle Nederlandse vrienden erbij kwamen. Het was toch een beetje mijn speeltje, in het begin, waarmee ik mijn internationale contacten onderhield. En tot overmaat van ramp wilden mijn collega's ineens vrienden worden. Bah. Toen ging ook werk en privé zich mengen."
Is het allemaal zo erg? Het is toch ook gewoon leuk? Sommige mensen posten leuke weetjes. En je had anders je man niet ontmoet.
"Helemaal mee eens. Het is leuk om iets te horen van verre vrienden. Ik vind het ook heel leuk om films te bespreken. Pas schreef ik nog dat ik The Black Swan een klotefilm vond. Konden we even over discussiëren, heerlijk. Maar ik ken veel mensen die echt denken dat ze niet meer zonder social media kunnen. Die zijn nooit meer losgekoppeld of ontspannen!"
Tja, in de jaren dertig klaagden ze over de alomtegenwoordige radio, waardoor het nergens meer stil was.
"Toch is de verschuiving die nu plaatsvindt radicaal. Volgens de Italiaanse schrijver Baricco is door de digitalisering een horizontale mens ontstaan die ademt met de kieuwen van Google, waar niet de kwaliteit telt, maar het aantal links dat naar een bepaalde site verwijst. We leven steeds meer in een cultuur van oppervlakte, ook als de computer uitstaat. Je ziet het ook in dit gesprek, we springen heen en weer tussen anekdotes en zijpaden: het lijkt op een verzameling statusupdates. Ik zie het met vriendschap ook gebeuren. We ademen vriendschapjes in en uit, met de kieuwen van Facebook."
Helpt het om de computer en de telefoon vaker uit te zetten?
"Ik heb gekozen voor een soort Slow Facebooken. Het lukt me maar mondjesmaat. Het probleem is dat het leven dan niet direct intiemer wordt. Terugverlangen naar authenticiteit is een illusie, schrijft de mediafilosoof Andrew Potter. Er was helemaal nooit een 'echt' leven, met echte vrienden, echte intimiteit, echt eten en echte muziek dat nu allemaal zou zijn verdwenen. Vroeger verlangde men namelijk ook al terug naar authenticiteit. Het is de pot goud aan het eind van de regenboog. ‘Echt’ en ‘onecht’ zijn geen feiten, maar waardeoordelen. Al blijf ik van binnen een romanticus, die soms de telefoon wil uitzetten en lekker wil uitwaaien in het bos."
Waarom keer je altijd weer terug naar je iPhone? Maakt het je leven beter?
"Het is zo'n gaaf en handing ding! En die verstrooiing hè, dat is nog het belangrijkst. Afleiding voelt lekker. De filosoof Schopenhauer schreef hoe hij zich ergerde aan de herrie om zijn huis, het geknal van de zweep van voorbijkomende koetsen. Wij hebben ons leven hermetisch afgesloten van de herrie, we horen hooguit nog het pruttelen van het koffiezetapparaat. Maar we worden gek van de stilte. We zoeken dagelijks naar zweepknalletjes en we smeken: onderbreek mij!"
Omdat we gaan anders nadenken over onszelf en dan wanhopig worden, zei Blaise Pascal. Lastig op te lossen. Misschien kunnen we wel leren onze privéruimte beter te beschermen?
"We moeten ons allereerst meer bewust worden van de nieuwe macht: intiem kapitaal. We zouden beter kunnen nadenken over wie onze echte vrienden zijn en bij wie welke informatie veilig is. Maak eens een lijstje om af te bakenen wat voor mensen welke dingen van je mogen weten. Het is een nieuwe kwestie, het recht op anonimiteit bestaat niet in juridische of filosofische zin. In elk geval is 'privé' niet meer ruimtelijk af te bakenen. Privé is een kwestie van regie. We moeten veel bewuster gaan regisseren."
Gerelateerde artikelen
- Tegeltuinen, Jacques Ellul en de invloed van techniek (podcasts)
- Hete hangijzers in het voedselsysteem (1) - knutselen aan planten (Foodlog, De Groene Amsterdammer)
- Theo Maassen en Thomas Hertog over de kosmos (De Groene Amsterdammer)
- Machines om nergens te komen (De Groene Amsterdammer)
- ‘Materie? Die bestaat alleen in onze geest’ (De Groene Amsterdammer)
Gebruikte Tags: boeken, cultuur, filosofie, techniek