De Groene Amsterdammer online (24 juli 2023)
Theo Maassen en Thomas Hertog over de kosmos
Na de eerste aflevering van Zomergasten met kosmoloog Thomas Hertog blijft vooral het gevoel hoe onbevattelijk bijzonder het is dat wij bestaan. ‘Is het geen wonder?’, vroeg Theo Maassen. ‘In elk geval een hoofdbreker’, dacht Hertog. Een fascinerend gesprek tussen twee sympathieke mannen.
- Lees ook: Tussen voederrobot en stilte-eiland (De Groene Amsterdammer)
Tijdens mijn eerste college sterrenkunde, heel wat jaar geleden al weer, werd ik onthaald door een wetenschapper die zeker wist dat wij het heelal zouden gaan begrijpen. Laat je geloof maar thuis, zei hij op dag één, want wij houden ons hier alleen bezig met wat je kunt bewijzen. Wij gaan hier ontdekken hoe het heelal écht in elkaar zit. Hij had een heel nerdy heuptasje aan, dat weet ik nog.
Het eerste Zomergasten-gesprek gisteravond ademde iets heel anders. Het ademde nederigheid, verwondering ook, over het ongelooflijke toeval dat het ontzaglijk uitgestrekte heelal iets heeft kunnen voortbrengen dat leven is. En dat dit toeval bijna geen toeval kan zijn. Ze zeiden het niet letterlijk maar draaiden er wel dicht omheen: zou ons bestaan dan toch betekenis hebben?
Gedurende drie uur kreeg gastheer Theo Maassen college van de Vlaamse fysicus Thomas Hertog, kosmoloog aan de Universiteit van Leuven. Hertog werkte jarenlang samen met Stephen Hawking in Cambridge en schreef een boek over diens visie op de kosmos. Hertog vertelde over tijd, ruimte, relativiteitstheorie en de oorsprong van het leven. Over de quantummechanica, die ons leert dat er geen realiteit is die we kunnen ‘ontdekken’, maar dat de realiteit tot stand komt via waarneming. Hertog vertelde over zwarte gaten, sterren die zo zwaar zijn dat ze instorten, waardoor zelfs de natuurwetten zichzelf uitschakelen en tijd en ruimte in elkaar donderen.
Duizelingwekkende shit. Ook voor Maassen, die er soms niet echt raad mee wist. Dat was ook wel weer authentiek. Gewoon twee sympathieke mannen die tegenover elkaar zaten te filosoferen zonder de behoefte om leuk te doen. Zich verwonderden over de kosmos. En stil waren.
Hertog liet een fragment zien van Georges Lemaître, bedenker van de oerknaltheorie in de jaren dertig. Hij was naast kosmoloog ook priester, en dat was geen toeval, zei Hertog, want juist doordat hij een nederige kijk op wetenschap had, kon hij aannemen – wat Einstein toen nog niet kon – dat zelfs onze natuurwetten niet absoluut zijn. Dat het moderne zoeken naar de allesomvattende blik, de ultieme theorie, een truc was om toch uit te komen bij een soort God als klokkenmaker, als niet meer dan een ultieme oorzaak. Maar wat als er bij de oerknal geen tijd en geen ruimte was? En dus ook geen ‘vooraf’ bestond? En dus ook geen ‘oorzaak’?
‘Dat is toch… een groot wonder?’ zei Maassen.
‘Ja, da’s één van… ja, ja… da’s toch een… ja da’s een hoofdbreker’, antwoordde Hertog.
Duizelingwekkende shit. Ook voor Maassen, die er soms niet echt raad mee wist
Het woord wonder wilde hij niet in de mond nemen, blijkbaar. Maar Hertog pleitte wel voor een soort kosmisch humanisme. Samen met Hawking dacht hij dat het begrijpen van de kosmische mysteries belangrijk is voor het overleven van de mens. De kosmos leert ons iets over ons, zou je kunnen zeggen. Het lijkt er namelijk op dat we het hele heelal niet los kunnen zien van onzelf, dat we het niet kunnen ‘ontdekken’ maar dat onze waarneming ten grondslag ligt aan de realiteit. En dat dus – eeuwen nadat Copernicus ons leerde dat het heelal niet om ons draait – de mens via een omweg toch weer terug lijkt te komen in de formules. In mijn eigen woorden (als ik zo vrij mag zijn): dat het heelal – misschien – toch om ons draait? Want buitenaardse intelligentie, dat vond Hertog niet waarschijnlijk, dat zou na al die miljoenen jaren anders toch wel een signaal moeten hebben kunnen geven.
‘Dan is het nog bijzonderder dat we er zijn’, zei Maassen ademloos. ‘Een nog groter wonder.’
‘Het is wel een grote – opportuniteit’, zei Hertog weer. Hij bedoelde daar de verantwoordelijkheid mee, die dat ons blijkbaar geeft om dit heelal te laten slagen.
© VPRO
Tijdens het gesprek zat ik wel telkens op twee dingen te letten. Eén was het blote onderbeen van Maassen dat zichtbaar was omdat hij geen sokken droeg en zo’n korte pantalon aan had. Dat zal wel mode zijn. Het andere was de stroefheid in het gesprek doordat beide mannen zo’n ander register beheersen. Dat was helemaal niet zo erg, het was ook heel echt en ongekunsteld. Maar het had volgens mij wel anders gekund. Hertog praatte over de mens vanuit de theorie. Volgens mij is Maassen een groot mensenkenner, maar dan vanuit het perspectief van de praktijk, van het leven. En om de een of andere reden lukte het niet om tot dat perspectief te komen. Ik zag niets van de Thomas achter de fysicus. Over zijn leven, zijn gezin, zijn frustraties, zijn voorkeuren. Hij heeft iets met de Iraanse cultuur, zei hij wel, maar waar dat verder op neerkomt blijft een raadsel. Op internet is te lezen dat hij met vier gezinnen op een geitenboerderij woont. Kijk, dat lijkt me nou interessant.
Uiteindelijk moet dat kosmische humanisme toch uitdrukking vinden in het leven zelf. Want als de mens terugkeert in de formules, als alles van onze waarneming blijkt af te hangen, en als onze waarneming wordt bepaald door ons perspectief, door onze relaties, door onze liefdes – dan is dat alles fundamenteel voor onze visie op de kosmos. Ergens zegt mijn intuïtie dat de structuur van de kosmos iets te maken heeft met – ja, liefde.
Maar daar weten we natuurlijk nog heel weinig van. Zoals de heer Maassen zelf ergens anders zegt: ‘Liefde – dat is echt iets aparts. Dáár zouden ze nou eens een liedje over moeten maken.’
Van 23 juli t/m 27 augustus 2023 is VPRO Zomergasten elke zondagavond te zien op NPO 2.
Gerelateerde artikelen
- Tegeltuinen, Jacques Ellul en de invloed van techniek (podcasts)
- Oorlog is hel (Karavaan der Zotten)
- Vrije ruimte uithakken (Karavaan der Zotten)
- Wij weigeren vijanden te zijn (Karavaan der Zotten)
- Nederland volledig vegan: het kán (De Groene Amsterdammer)
Gebruikte Tags: filosofie, geloof, natuur, wetenschap