Filosofie magazine (juni 2011)
Populisme in de jaren dertig: Jose Ortega y Gasset
Voor Filosofie Magazine schrijf ik een drieluik over denkers uit de jaren dertig die ons iets leren over populisme. Aflevering 3 gaat over de Spaanse filosoof Ortega y Gasset. Een elitaire knorrepot of een profeet? Het laatste, vindt rechtsfilosoof Heikelien Verrijn Stuart.
- Lees ook: De vele gezichten van het populisme (Trouw)
Wie googlet op Jose Ortega y Gasset komt terecht bij een oneindige lijst columns en artikelen over de toestand van onze democratie. Terwijl sommigen de Spaanse filosoof uit het Interbellum prijzen om zijn profetisch inzicht, kunnen anderen hem niet uitstaan om zijn elitaire commentaar op de 'massamens', zoals hij beschreef in De opstand der horden. Na tachtig jaar dreunt dat boek nog na.
De massamens is volgens Ortega de gemiddelde mens, die hetzelfde wil zijn als de rest en denkt dat hij overal recht op heeft. Met zijn zielloze grauwheid plaveit hij de weg voor populisme en geweld. Die mens loopt nu nog steeds rond in Spanje, zegt een verslaggever in het Financieele Dagblad: "De massamens, ten prooi gevallen aan reclame, verleiding en commerciële indoctrinatie. De collectieve waanzin." Als we een deel van de Ortega-citeerders mogen geloven, is de gemiddelde Nederlander geen haar beter.
Anderen moeten niets hebben van dat conservatieve gemopper. Wees blij dat de hiërarchie van hoge en lage cultuur is verdwenen, zeggen ze. Ook in het consumentisme is veel goede smaak te ontdekken, schrijft filosoof Sebastien Valkenberg bijvoorbeeld. Bovendien: aan wie is het populisme nu te wijten? Niet aan de massa, maar aan de elites, schrijft PvdA-ideoloog René Cuperus in een recent pamflet met 'de opstand der elites' in de ondertitel. De kosmopolitische elite wil altijd maar meer openheid en kenniseconomie, maar daarmee ondermijnen ze de samenleving, waar ze totaal geen voeling meer mee hebben.
Ortega was helaas profetisch. Zes jaar na zijn boek werd Spanje vermorzeld door een burgeroorlog tussen twee massabewegingen. Maar de wereld is onvergelijkbaar veranderd. Mogen we zijn analyse zomaar op het heden toepassen? We vragen het Heikelien Verrijn Stuart, rechtsfilosoof en kenner van het werk van Ortega.
Wie was Ortega en waarom is hij zo nog steeds zo populair?
"Ortega is een filosoof die zich begaf op de grens van filosofie en journalistiek, essayistiek en actieve politiek. Hij schreef over Spanje als venster naar de wereld. Hij is dus niet uniek, hij ziet hetzelfde als Fitzgerald in Amerika, als Kertész in Hongarije, en hetzelfde als wat ik hier zie rond mijn huis, op de Wallen. Hij doet het wel heel vermakelijk, zonder suffe politieke correctheid. Ik moet vaak grinniken als ik hem lees. Zijn stijl is nauwelijks verouderd. Het is nog steeds een les in denken buiten de greep van de waan van de dag. Om zijn scherpte werd hij in zijn tijd wel gemarginaliseerd, zoals alle echte cultuurcritici."
Kunt u zijn denken samenvatten?
"In zijn vele geschriften zien we steeds een aantal thema’s terugkeren. De Staat, de techniek, de waarheid en het kosmopolitisme, maar ook over verbijstering en over liefde. Ortega’s bekendste werk is De opstand der horden, waaraan hij in 1927 en 1928 werkte. De titel is een schandelijke vertaling van La rebelion de las masas. Bij horden denk ik aan joelende meutes, maar Ortega heeft het juist over de gemiddelde mens die hij overal om zich heen ziet, die zich alleen maar bekommert om rust, eten en drinken. Net als een ‘verwend kind’, zegt hij, die zijn begeerte de vrije loop laat, maar daar niemand dankbaar voor is. Hij denkt niet zelf na, maar wil vooral op de ander lijken. Hem wordt niets meer in de weg gelegd en de staat zweept zijn behoeften op, waardoor hij gaat denken dat hij recht heeft op alles, het ‘recht dat men driest opeist’.’
‘Ortega beschrijft de verstikkende gelijkheid. Als je de vensters opent zie je in een ander land alles hetzelfde. Deze nieuwe tijd, die hij beschrijft, is sinds de oorlog helaas alleen nog maar onontkoombaarder is geworden. Na de grote ideologieën blijkt het kapitalisme de werkelijke grote gelijkmaker.”
Waar Ortega wordt geciteerd, gaat het al snel over het verschil tussen elite en massa en tussen hoge en lage cultuur. Is dat niet achterhaald?
"Die tegenstelling wordt vaak misbruikt om niet naar hem te hoeven luisteren. Ortega heeft het met de massamens niet over een bepaalde klasse, of over mensen die minder intelligent zijn. Hij heeft het net zo goed over de ‘minister, de professor, de beroemde natuurkundige en de romanschrijver’ die er opvattingen op na houden die ‘een barbier in een volkswijk niet zouden misstaan’. Iederéén is massamens geworden, dat is zijn punt. Ja, hij klaagt over de slechte smaak van de massa, maar vooral over het gebrek aan smaak, over het kopieergedrag dat tot onzekerheid, jaloezie en uiteindelijk ressentiment leidt. Diep van binnen weet men immers dat het niet ‘echt’ is, een identiteit zonder kern, en uiteindelijk maakt dat mensen woedend.’
‘De elite is voor Ortega de groep die zich niet conformeert, de groep die durft dwars te liggen. Mensen die open zijn, het belang van het geheel zien en daar ook naar leven door verantwoordelijkheid te nemen voor hun omgeving. Ortega dacht inderdaad dat er nog wel ruimte zat tussen de massa en de elite, dat klopt. Hij hoopte dat de internationale elite ervan gevrijwaard kon blijven, maar je bespeurt ook in zijn teksten al een gevoel dat die ruimte zou verdwijnen. Ik moet altijd erg lachen als ‘rechts’ in Nederland het over de elite heeft en dan de politici in Den Haag en de mediamensen in Hilversum bedoelt. Alsof dat nu niet bij uistek de massamensen zijn, aangepast, alleen lettend op de waardering van de peer-group.”
Hij is zo kritisch dat veel mensen hem een zwartkijker vinden. Een elitaire knorrepot, schreef de Volkskrant. Ook in deze tijd van consumentisme bloeit veel moois.
"Wie hem te zwart vindt, wil het gewoon niet horen. Ik denk niet dat degene die een harde analyse van de wereld maakt een pessimist is. Die wil er namelijk nog iets aan doen. Het is nog steeds volstrekt actueel wat Ortega schrijft. Er is een wereld van dwingelanden en slachtoffers gekweekt. Voor al het ongeluk, ieder risico moet ‘iemand’ verantwoordelijk kunnen worden gesteld, een ander wel te verstaan. Maar intussen durft men niet iemand rechtstreeks aan te spreken, of het nu de buurman is of de topmannen in de financiële wereld die hun begeerten de vrije loop laten en geen enkele verantwoording willen nemen voor wat ze doen. Want de massamens gelooft in totale vrijheid. Over goed of fout mag je niet meer spreken, alles is grijs geworden.’
‘Natuurlijk, er zijn tegenbewegingen. Maar die worden razendsnel opgenomen in het systeem. Dat is ook gebeurd met de mensenrechten. Die begonnen als verzet tegen de macht, maar ze werden steeds breder gemaakt en dreigen nu rechten op alles voor iedereen te worden. Het patroon is telkens dat de staat – of het systeem dat als zodanig functioneert - zich op de voorgrond dringt. 'Slachtoffers, kom maar bij ons', zei de overheid in Nederland onder leiding van de sociaaldemocraten in de jaren negentig. De staat heeft zich toen definitief op de slachtoffers gericht om zich nog maar te kunnen legitimeren.’
‘De gevolgen zijn ernstig. Mensen gaan steeds minder accepteren dat het leed in hun leven niet wordt aangepakt door de staat, of het nu een overstroming is of een verkrachting. Datzelfde is gebeurd in het internationaal rechtssysteem. Dat moet het goedmaken voor alle slachtoffers. Maar dat kan niet, en zodoende verliezen mensen hun houvast. Ze raken in de war als blijkt dat niemand aansprakelijk is voor wat hun is aangedaan. Mensen kunnen het lijden niet meer accepteren, zodat er een enorm reservoir aan ressentiment ontstaat, wrok die woekert en gekoesterd wordt. Op een gegeven moment gaat dat zich op een bepaalde groep richten."
Heel veel mensen zijn toch ook slachtoffer van het politieke of economische systeem?
"Dat is zeker waar. Lang heb ik me in het kielzog van Nietzsche en Ortega laten leiden door een diepe afkeer van het ressentiment. Maar van Jean Améry, die het concentratiekamp overleefde, heb ik geleerd dat het koesteren van wrok ook een plicht is, om te blijven vertellen over het onrecht. Mensen met wrok weten iets, ook als ze niet in taal en woorden lijken te weten. Ik ben net terug van een reis door de Verenigde Staten. Ik heb gezien hoe lelijk het is geworden in het binnenland, waar de Tea Party zo populair is. Het water raakt op, kleine ranchers gaan kapot, het onderwijs is er belabberd aan toe en ze kunnen zelfs met drie baantjes nog niet rondkomen. Net als in de Derde Wereld. Een kwart van alle Amerikanen leeft op bonnen! Veertig procent van het kapitaal is in handen van één procent van de bevolking. Wat moeten ze anders dan schreeuwen: 'Het doet pijn!' Ze weten dat ze worden bedrogen. In de massasamenleving is dat een gevoel waarmee je nergens terecht kunt.’
‘Tegelijk koesteren velen zich in die vreselijke slachtofferrol waar ik een gruwelijke hekel aan heb. Bij gebrek aan beter weigeren ze het masker van het slachtofferschap af te zetten en wordt het hun identiteit, zoals Hannah Arendt in iets ander verband beschreef."
Riemen beschrijft dat ressentiment ook, met een beroep op Ortega. De schuld daarvan ligt volgens hem bij de elites die beweren dat de waarheid en het humanisme hebben afgedaan. De politieke en de zakelijke elite die geen waarden meer hebben.
"Als hij maar niet doelt op de postmoderne denkers die hebben laten zien dat er geen waarheid meer is. Don't shoot the messenger. Die constateren alleen maar wat de massa al lang weet: dat we door leugens worden geregeerd. Of het gaat om de volgende oorlog waar we ingepraat moeten worden of het geluk dat we door kopen en nog eens kopen kunnen bereiken. Maar als hij bedoelt dat er nergens meer een elite is die de rug recht houdt, dan ben ik het met hem eens. Kijk naar hoe het NRC, de krant die in Nederland toch als het hoogste intellectuele goed wordt beschouwd, nieuwe abonnees werft door ze een iPad te beloven, en bovendien weerloos meegaat in de propaganda voor de volgende oorlog door de manier waarop ze over de inval in Libië schreven.´
´Maar die mensen daar, in de Arabische wereld, zijn vol wrok, haat, woede. Ze zijn belogen, misbruikt en genegeerd door ons. Ze wéten dat wij worden gedreven door begeerte naar olie en angst voor de migranten. Nu is er een opstand en o, o, o wat vinden wij dat fijn. Waardigheid voor de Arabieren! Maar wat doen we? We springen er bovenop, met subsidies aan ngo's 'om de democratie te bevorderen', of met militair ingrijpen om 'de bevolking te beschermen'. Als we dat echt willen, dan moeten we terugkijken en analyseren waarin we jarenlang gefaald hebben. Maar dat willen we niet. We willen niet dat ze een eigen koers gaan varen. Dit is precies wat Ortega schreef. De staat bemoeit zich overal mee. Ze wil de mensen in het gareel houden.”
Wat bedoelt hij met de staat? De regering? De internationale gemeenschap?
"Hij bedoelt daarmee het hele systeem van beheersing. De term kapitalisme gebruikt hij niet, maar dat dekt volgens mij wel goed de lading. De staat, de technologie en de markt zijn één, de overheid zou failliet zijn zonder wapenhandel en oorlogen, om maar een voorbeeld te noemen. De Franse filosoof Jacques Ellul zag dat ook al. Volgens hem is er één complex van technisch-economisch denken, waarbij alleen nog maar vooruitgang, maakbaarheid en efficiëntie telt als doel in zich zelf. Niemand mag daarbij dwarsliggen. Het kapitalisme kapselt alles in door ons een vijandbeeld voor te houden en continu nieuwe begeerten aan te praten. De massa moet blijven kopen."
Wat te doen? Een elite vormen van kosmopolieten die mooie waarden verdedigen? Volgens Cuperus dreig je dan de band met de samenleving juist kwijt te raken.
"Ortega geloofde inderdaad dat het kosmopolitisme ons zou kunnen redden. 'Spanje is het probleem, Europa de oplossing' is een veelgehoord citaat van hem. Ortega hoopte dat mensen vanuit hun waarden een internationale rechtsorde gingen bouwen. Waar die waarden vandaan komen, beschrijft hij niet duidelijk. Die internationale rechtsorde van na de oorlog is echter direct overgenomen door mogendheden die hun macht willen behouden, weten we nu.´
´Ik denk dus niet dat je op zoek moet naar een elite, maar naar een ethiek van dissidenten, dwarsliggers, die een andere taal durven spreken. Internet biedt die stemmen, die niet in de mainstream komen, een kans - voor zolang dat duurt. Ik denk aan mensen als Noam Chomsk. Maar ook aan die Haagse dame die ik bij de glasbak zag, het afval scheidend dat andere mensen hadden neergekwakt. Wie doet dat nog, in het besef dat het geen zoden aan de dijk zet, maar gewoon uit verantwoordelijkheid? We moeten ons ontworstelen aan de effectgerichtheid, die dictatuur van de maakbaarheid.´
‘Maar het kan bijna niet meer. De democratie is kapitalisme geworden. Zelfs als sommige mensen nog waarden uitzenden, is de massa te vol met zoet, zout en flitsende beelden om ze te ontvangen. Misschien zal een totaal onverwachte ramp tot inkeer leiden. Ortega bleef hopen dat er een menselijk vermogen tot waarheid was dat de vernietiging zou afwenden. Daarin was hij bepaald geen zwartkijker.”
Ortega y Gasset
José Ortega y Gasset (1883-1955) was een invloedrijk Spaans filosoof, die toegankelijk schreef en daardoor veel bekendheid verwierf. Ook veel lezingen zijn apart uitgegeven. Zijn bekendste werk is De opstand der horden (1930). Hij was een paar jaar lang politiek actief voor de republikeinen, maar moest vluchten voor de burgeroorlog. Na de Tweede Wereldoorlog, in 1948, kwam hij terug in Madrid om het Instituto de Humanidades in Madrid op te richten, waar hij nog een paar jaar colleges gaf.
Heikelien Verrijn Stuart (geb. 1950) is journalist en rechtsfilosoof. Ze heeft jarenlang gewerkt voor het Clara Wichmann Instituut, dat ze mede heeft opgericht. Ze schrijft veel over strafrecht, internationaal recht en mensenrechten, versloeg onder meer het Joegoslavië Tribunaal, en vervult daarnaast verschillende advies- en bestuursfuncties.
Gerelateerde artikelen
- Staan in de wereld van nu (overig)
- Duet met een witte kwikstaart (De Groene Amsterdammer)
- Dodendans (VPRO Gids)
- Carl Folke: ‘We krijgen een compleet andere planeet’ (De Groene Amsterdammer)
- ‘Onze maatschappij biedt grond voor totalitair denken’ (De Groene Amsterdammer)
Gebruikte Tags: crisis, cultuur, geschiedenis, populisme