Filosofie magazine (september 2012)

Geloof in de euro

Geld is een religie, wordt vaak gezegd. Voor een special van Filosofie Magazine hierover sprak ik met drie filosofen. Hun conclusies lijken op elkaar: onze economie heeft een religieuze structuur. Twee andere gesprekjes (uit Economie op Ramkoers) heb ik er nog aan toegevoegd, voor de inspiratie.
172 x bekeken

Poetin, Oekraïne, en de verleiding van het kwaad

Geld is de zichtbare god

"Geld is het middel dat alles bijeenhoudt. Dat wist Shakespeare al. In Timon van Athene noemt hij goud de zichtbare god. Er is niets dat geld niet bij elkaar kan brengen. Hij zegt het zelfs nog sterker: geld is de gemeenschappelijke hoer van de mensheid. Dat lijkt op Marx, die zei dat het een pooier is tussen behoefte en object. De pooier bemiddelt tussen alle levende wezens, die objecten worden. In die zin zijn wij dus allemaal hoeren.

In de kern is geld een vertrouwenskwestie. Niet voor niets hadden de Romeinen soms de godin Fides, Geloof, op hun munten staan. Geld is een geloofszaak. We denken dat we eerbied hebben voor wat we ermee kunnen kopen, maar dat is niet zo, we hebben eerbied voor geld. Financiële markten draaien daarop.

Het is vreemd dat men hier nauwelijks over nadenkt. We zien het kapitalisme puur instrumenteel of materieel, maar het is veel meer dan dat. Het is meer dan een ideologie, het is een geloof. Daarbij wordt datgene waar we in geloven bovendien steeds virtueler. Vroeger was het nog goud, maar het komt steeds meer te liggen bij abstracte structuren en machten.

Als de economie instort, worden we dus geraakt door een abstracte macht. We kunnen verschillende dingen doen, zoals teruggaan naar goud, of nieuwe soorten valuta verzinnen, of dromen over een wereld zonder geld, zoals het communisme deed. Maar eerst moeten we zien waar we staan. We zien onszelf als moderne mensen zonder bijgeloof, maar de structuur van de economie is religieus, en de economische crisis is dus een geloofscrisis."

Simon Critchley is een Brits filosoof, verbonden aan de New School of Social Research in New York.

De schuld regeert ons

"Walter Benjamin zegt dat kapitalisme een puur formele religie is. Het is een religie zonder dogma, maar met een cultus: de cultus van de schuld. Die pint ons vast, want we hebben allemaal schuld. Krediet betekent letterlijk ‘geloof’.

‘In het christendom komt er nog een verlossing, maar deze schuld wordt niet afgelost. De schuld is noodzakelijk. De financiële crisis is in belangrijke mate ontstaan omdat er in het Westen uiteindelijk niet genoeg groei was om de consumptie op peil te houden. Daarom moesten we schulden maken.

Omgekeerd ook: we moeten snijden in de verzorgingsstaat, want de staatsschuld is te hoog. Kortom, de schuld regeert ons. En omdat we er in vastzitten, kunnen we moeilijk kritiek geven.

We worden geregeerd regeren door een negatief iets, door schuld, door iets dat zich alleen maar in afwezigheid laat kennen. Het is een soort negatieve theologie. De klokkenmaker zelf is verdwenen. De marktspelers zelf hebben vaak geen idee hoeveel schuld ze hebben. Bovendien worden veel transacties niet meer door mensen uitgevoerd, maar door computerprogramma's. Het is een eigen, zelfstandige en quasi-transcendente werkelijkheid geworden waar menselijke beslissingen niet noodzakelijk meer voor nodig zijn."

Willem Schinkel is socioloog en is verbonden aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam

Kapitalisme heeft een religieuze structuur

"Religies beginnen niet met goden, maar met conflicten die moeten worden opgelost. Dat lukte vaak, zo heeft de Franse denker René Girard laten zien, door één persoon of groep de schuld te geven en te offeren. Dat bindt samen en daar komen uiteindelijk goden, riten en gebruiken uit voort.

Het christendom heeft een paradoxale rol gespeeld: het heeft de oude religies ondermijnd. Maar juist door deze 'onttovering' kon volgens Max Weber het kapitalisme ontstaan.

Net als religies wil ook het kapitalisme allereerst conflicten intomen. Niet door verlangens in te perken, maar door ze allemaal te bevredigen door gewoon heel veel iPads tegelijkertijd te produceren. Maar mensen zijn rivaliserende wezens en willen dus altijd meer, en daarom komt er ook een iPad 2, en zo blijft het systeem draaien. Daar zit een tegenstrijdigheid in. Enerzijds vraagt het ijver en spaarzaamheid, anderzijds ook mensen die uit de band springen en wél toegeven aan hun verlangens. In deze spagaat zit Europa nu. Dit maakt het kapitalisme inherent instabiel.

Als er vervolgens slachtoffers vallen, voelt niemand zich persoonlijk verantwoordelijk. Mensen sterven van de honger, maar: zo werkt de markt nu eenmaal. Dit is collectief geweld, net als in de oude offerreligies.

Vroeger was het echter begrensd. Het was bloedig, maar samenbindend. Maar door geld zijn relaties anoniem gemaakt en zijn mensen van elkaar vervreemd. We denken dat we vreedzaam zijn, maar in werkelijkheid is het risico groot dat het geweld op een dag volledig uit de hand loopt."

Marc Anspach is een Amerikaanse antropoloog, verbonden aan de École Polytechnique in Parijs.

Het doel heiligt de middelen

Economie is een proces. Je stopt er kapitaal in, zoals natuur of arbeid, en je krijgt er iets uit, zoals arbeidsvreugde en materiële groei. Groei is in deze zin een resultante. Maar als je deze groei wilt maximaliseren en je daardoor laat leiden - economische expansie is officieel het doel van Europa - kun je wel eens kapitaal verliezen aan de inputkant, zoals natuur, of sociale samenhang.

Het doel van de markt is het bevorderen van dynamiek, survival of the fittest in plaats van survival of the weak. Daarom moet de productiviteit continu groeien. Maar dat moet worden ondersteund door een groeiende consumptie. Het wordt gepresenteerd als noodzaak, maar het is een ideologische keuze. Normen en waarden worden hierop aangepast - zoals bij alle ideologieën.

Als je je doel absoluut maakt, word je steeds afhankelijker van de middelen om daar te komen, zoals groei, oftewel geld. Het is maar een middel, zegt iedereen. Maar onze middelen krijgen het karakter van goden, zoals vroeger, toen we goden offers brachten om voorspoed af te dwingen. Goethe, die zelf minister van Financiën was, laat in zijn opera Faust heel goed zien hoe dat de samenleving kan betoveren.

Ik geloof niet in oplossingen voor de crises, alsof het mechanische problemen zijn. Ik geloof in uitwegen. We kunnen ideologieën ontmaskeren. En we kunnen keuzes maken die niet in de lijn van de oorzaak liggen, zoals nog meer dynamiek, maar die ons bevrijden uit de vicieuze cirkels.

Bob Goudzwaard is econoom en emeritus hoogleraar aan de VU. Hij stond aan de wieg van het CDA, maar ging later kritischer tegenover de partij staan.

Met geloof kun je het systeem van buiten bekijken

"Geld zoekt altijd geld. Als mensen meer hebben dan ze kunnen gebruiken, gaan ze beleggen. Al dat geld zoekt een uitweg. Daar is de rest van de economie ondergeschikt aan gemaakt. De vraag wat goed is, wordt meestal niet gesteld.

Markten zijn niet uit zichzelf ontstaan. Ze zijn gecreëerd door overheden, vaak met militaire middelen. Je kunt markt en overheid niet scheiden. Denk aan de defensie-industrie, waar overheden de grootste afnemers zijn. De Franse techniekfilosoof Jacques Ellul zag ze beide als één systeem, het technische systeem, waar de economie deel van uitmaakt. Het stimuleert niet wat goed is, maar wat efficiënt is.

We moeten leren zelfstandig te denken, buiten het systeem, met de ogen van wie erbuiten vallen. Dat kan niet zonder transcendentie. Geloven betekent niet dat ik me verheug in mijn mystiek, maar dat ik de wereld op een bepaalde manier interpreteer. Ik geloof dat God de geschiedenis bekijkt vanuit het gezichtspunt van de armen, de mensen die erbuiten vallen. Dat is een gezichtspunt dat niet alles verwacht van het systeem, maar ons ervan wil bevrijden.

Ellul is geen fatalist. Hij zou zelf kiezen voor kleinschaligheid, maar dat nam volgens hem niet weg dat je kunt werken aan verbetering van het bestaande. 'Systeem' klinkt zo massief. Uiteindelijk sta je gewoon tegenover mensen, zoals ondernemers die ook het liefst anders zouden werken. Daar kun je zaken mee doen, samen met anderen, om openingen te creëren.

Dat is niet makkelijk, nee, daar zul je voor moeten werken, want met een mooi verhaal kom je er niet. We moeten met goede economie terrein winnen op slechte economie. In de tussentijd moeten we ons onttrekken uit de competitie tegen elkaar. We moeten ons niet neerleggen bij systeemdwang."

Roelf Haan heeft als ontwikkelingseconoom in Nederland en Zuid-Amerika gewerkt en heeft geschreven over theologie. Hij is voorzitter van Solidaridad

Reageren?

Een of meer reacties staan in de wachtrij om goedgekeurd te worden.