Filosofie magazine (november 2013)
Maakbaarheid is een illusie
Wij moderne mensen houden niet zo van problemen. Als we er eentje tegenkomen, is onze reflex altijd hetzelfde: wegorganiseren. Volgens Paul Frissen kunnen we het tragische niet meer accepteren.
- Lees ook: Populisme in de jaren dertig: Jacques de Kadt (Filosofie magazine)
Wij moderne mensen houden niet zo van problemen. Als we er eentje tegenkomen, is onze reflex altijd hetzelfde: wegorganiseren. Een aanranding op een crèche? Voortaan moet iedereen een verklaring van goed gedrag hebben. Ongewenste migranten? We bouwen desnoods een hek rond het hele continent. Om boeven te vangen hangen we de straat vol camera's, om onze vetzucht te beheersen installeren we een calorie-app op onze mobiel, en om de haat in het Midden-Oosten te bestrijden – zegt Mark Zuckerberg – moeten alle Joden en Palestijnen op Facebook.
We willen de wereld zo graag efficiënt en ordelijk hebben, maar dat doel bereiken we nooit. De wereld is weerbarstig. Problemen glippen ons tussen de vingers en iedere oplossing leidt weer tot nieuwe fricties. Een maakbare wereld is een illusie. Waarom houden we daar dan zo hardnekkig aan vast?
“We kunnen het tragische niet accepteren”, zegt filosoof en bestuurskundige Paul Frissen. “Alle leed, pech en risico moeten worden uitgebannen.” Volgens Frissen is veiligheid en zekerheid op ieder gebied een nationale obsessie geworden. “We richten er onderzoeksraden voor in, stapelen toezicht op toezicht en schrijven op dat als de overheid geen fouten meer maakt, er ook geen slachtoffers zullen vallen. In de zorg kennen we zelfs het fenomeen van vermijdbare sterfgevallen. Ministers kunnen er zomaar over struikelen.”
In zijn nieuwe boek De fatale staat richt Frissen zijn pijlen vooral op de overheid. Maar wat hij schrijft is net zo goed van toepassing op alle andere domeinen des levens waar de tragiek onze slimme plannetjes in de soep laat lopen.
Is het geloof in maakbaarheid niet van alle tijden?
“Nee, de geschiedenis laat verschillende manieren zien om met problemen om te gaan. De Grieken geloofden niet dat wij het noodlot kunnen afwenden. Sterker nog, door ons handelen roepen we het over ons af. De tragedieën gaan over helden die er recht op afstevenen, met grote heroïek. Het christendom bracht een andere verhouding met het lot. Er is geen onvermijdelijk lot, laat staan goddelijke wispelturigheid. En bovendien is er een hiernamaals waar we van alle leed verlost zullen zijn. De moderniteit heeft dat idee van verlossing overgenomen. Alleen dat heil moet hier en nu worden gerealiseerd.”
Met hulp van de ratio?
“Ja, met behulp van wetenschap en techniek. Weber noemt dat de doel-middelrationaliteit. Mensen gaan de oplossing van problemen als doel formuleren. Als we vervolgens maar genoeg effectieve middelen creëren, selecteren en rationeel inzetten, dachten ze, dan is ieder doel te realiseren.”
De rest van het artikel is voorlopig alleen te lezen in de papieren versie van Filosofie Magazine.
Gerelateerde artikelen
- Theo Maassen en Thomas Hertog over de kosmos (De Groene Amsterdammer)
- ‘Materie? Die bestaat alleen in onze geest’ (De Groene Amsterdammer)
- Dodendans (VPRO Gids)
- ‘Onze maatschappij biedt grond voor totalitair denken’ (De Groene Amsterdammer)
- Smachten naar autoriteit (VPRO Gids)
Gebruikte Tags: boeken, controlestaat, filosofie