blog
Verzoening, vrijheid en homo's
Ik ben geen homo en geen theoloog, maar toch mocht ik vorige week voor een groep Queer Theologen wat vertellen over een boek dat ik had gelezen.
149 x bekeken- Lees ook: Een ander paspoort (Nederlands Dagblad)
Het ging over het boek On Being Liked van James Alison. Ik heb mijn inleiding niet uitgeschreven, maar onderstaand interview, dat ik vorig jaar met Alison had, laat ongeveer zien waar het over ging.
Het artikel is nog nergens gepubliceerd, dus stuur even een mailtje voordat je het artikel overneemt.
Jezus maakt slachtoffers vrij van wrok
Geloof gaat niet over moreel goed worden, zegt James Alison, katholiek theoloog en schrijver. Geloof gaat over vrij worden. "We mogen gaan deelnemen aan Gods voortdurende schepping."
"Leuk gevonden worden", is de titel van een van zijn boeken. On being liked. Niet een onderwerp dat me direct zou hebben aangesproken, en de naam van de Engelse priester, James Alison, zou ook geen belletje hebben doen rinkelen. Maar toen een wijze oude gelovige me dit boek eens aanraadde, besloot ik het te lezen. Er staan gedachten in die vooral draaien rond het thema verzoening. Prikkelende en inspirerende gedachten, maar gedachten die oude beelden in de war schoppen en gevaarlijk zijn tegelijk. Wat is dit? Verwatering van het evangelie, of juist een radicale uitleg ervan? Een vrijzinnig verhaal, of juist orthodox? Een tijdje geleden was hij in Nederland en had hij tijd voor een gesprek.
God mag ons, schrijft Alison in zijn boek. Hij vindt ons leuk. Dat Hij van ons "houdt" hebben we zo uitgekauwd dat het soms lijkt alsof dat alleen maar gaat om redding, een soort noodhulp. "Daarachter zit iets wat veel sterker, liever en blijvend is, compleet onafhankelijk van of we wel of niet gered moeten worden: God mag ons. Dat is een enorme liefdevolle kracht, die ons in staat stelt om niet bang te zijn."
Alison groeide op in een evangelicaal protestants nest. Toen hij volwassen werd, sloot hij zich aan bij de katholieke kerk. Hij heeft geen eigen parochie en is dus vrij om te gaan en staan waar hij wil, vanuit zijn woonplaats Rio de Janeiro. Hij schrijft boeken, geeft retraites en houdt lezingen. Hij komt soms in Nederland op uitnodiging van de Girard Studiekring, een groep mensen die het gedachtegoed van de Franse sociaalwetenschapper René Girard bestuderen.
Dat is geen toeval. Alison is erg beïnvloed door Girards "mimetische theorie". Volgens die theorie is de mens helemaal niet zo autonoom en onafhankelijk als hij denkt. De mens is een mimetisch, oftewel nabootsend wezen, die altijd maar verlangt wat hij andere mensen ziet verlangen. Dat begint al als kind, als we precies hetzelfde duplowagentje willen als ons broertje, en het gaat door als we groot zijn en net zo'n mooi huis willen als de mensen om ons heen.
Waarom is dat zo belangrijk om te begrijpen wat verzoening is?
"Het zegt iets over hoe wij leren. De traditionele benadering gaat vaak uit van een soort morele theorie over goed en fout en straf. We moeten leren dat we zondig zijn en straf verdienen en dat Jezus die straf op zich heeft genomen. Dat moeten we eerst aannemen en vervolgens moeten we er iets mee doen. Maar zo werken we niet."
Hoe werken we dan?
"Als ik het in mijn eigen woorden vertaal: wij kijken met de ogen van de ander. Het verlangen van de ander bepaalt hoe wij de feiten zien. Denk aan een feestje. Je zit op de bank en dan komt er een persoon binnen die we bewonderen. Hoe belangrijk is het dan wat die persoon tegen je zegt, en hoe hij of zij naar je kijkt! We worden gevormd door de blik van anderen. Zo zijn ook ons geweten, onze definities van goed en kwaad en ons hele 'zelf' sociaal geconstrueerd. Ons zelf wordt gevormd uit imitatie, uit allerlei systemen en structuren, uit allerlei stemmen die tegengestelde dingen zeggen."
De waarheid maakt ons vrij, zegt de Bijbel.
"Ja! Maar de waarheid is iets heel anders dan een theorie. Dat is gnostisch. Kennis maakt ons niet vrij. Gods liefde maakt ons vrij. Paulus zegt dat ons kennen wordt gevormd door liefde. We leren de waarheid door na te doen, zou Girard zeggen, niet door een geheime code te ontdekken. Pas wanneer Gods verlangen tot ons hart doordringt kunnen we zien dat we fout zaten. Achteraf. Verzoening moet gebeuren. Het is geen kwestie van het leren van een bepaalde moraal. Het is een kwestie van vrij worden, zodat God voor altijd van onze aanwezigheid kan genieten. God wil dat we gaan meedoen met zijn liefde, die scheppend is, en daartoe nodigt Hij ons uit. "
Zijn we soms niet gewoon zondige mensen die straf verdienen?
"Gods schepping is goed. Onze verlangens zijn van nature goed, hoe verwrongen we ook zijn geworden. Dat is althans de katholieke leer over de zonde. Dat is niet vrijzinnig, dat is gewoon in lijn met het Concilie van Trente. We moeten dus gaan ontdekken wie we écht zijn, om meer en meer te worden wie we werkelijk zijn. De genade vervolmaakt onze natuur. God wil ons niet uitwissen en overdoen."
Ligt dit niet dichtbij het welvaartsevangelie, dat zegt dat God onze verlangens wil vervullen?
"God wil onze verlangens vervullen. Maar is elk verlangen goed? Nee. We zitten vast in verwrongen verlangens, en we zullen moeten genezen om te worden wie we werkelijk zijn. Het welvaartsevangelie is een vreselijke dwaling. God zegt niet: 'Wat zijn jullie toch goed.' Maar God zegt ook niet: 'Wat zijn jullie toch slecht, ik ga jullie een lesje leren.' Jezus is in ons midden gekomen om ons te leren ontdekken dat we fout kunnen zitten maar hersteld kunnen worden. En te leren dat we zijn bedoeld om zonen en dochters van God te zijn."
Jezus zegt ook dat we ons moeten bekeren opdat we niet omkomen. Omdat God het slechte zal oordelen. Is het niet geweldig goed nieuws dat een dictator die zijn bevolking uitmoordt zijn rechtvaardige straf zal krijgen?
"Stalin had voor de Tweede Wereldoorlog al veertien miljoen mensen de dood in gejaagd. Hoe zou rechtvaardige vergelding er in hemelsnaam uit moeten zien? Tot op de dag van vandaag voelt de wereld de gevolgen van zijn daden. De vergelding die wij willen, bestaat niet."
De hel?
"Daar grijpen wij naar bij gebrek aan verbeelding. We moeten op zoek naar iets hogers. En dat is verzoening. Gods wegen zijn niet onze wegen. Alleen verzoening maakt ons uiteindelijk vrij."
Waar is dan de rechtvaardigheid, de redding van wie onderdrukt zijn, de eer die God de armen zal geven en de martelaren die zijn geslacht?
"Je zou het als volgt kunnen uitleggen. Jezus geeft mensen, in plaatsen van schaamte en miskenning, de kracht om vrij te zijn, ook al hebben ze alle reden om rancuneus en destructief te zijn. Het bestaat echt. Sommige arme, lijdende mensen zijn compleet zonder wrok. Die hebben een waardigheid, een rust over zich. Natuurlijk kunnen ze iets veranderen, denk ik soms. Maar: nooit in reactie op hun tegenstander. Wie dat doet, raakt verstrikt in rivaliteit."
Alison vindt dat de theologie van verzoening vaak te veel begint bij een theoretisch verhaal over hoe het moet werken. Alison reikt in zijn boek bouwstenen aan om het andersom te doen, om te beginnen in de praktijk. Verzoening gebeurt, zegt hij, en als we dat ontdekken, kunnen we eraan mee gaan doen.
Zijn boek gaat dan ook over zijn eigen genezingsproces. Alison moest zelf door schaamte, miskenning en rancune heen voordat hij ontdekte wat de redding van Jezus kan betekenen. Hij is zelf homo. In zijn kerk heeft dat geleid tot oordeel en miskenning. "Volgens de kerk waar ik toe behoor is mijn seksualiteit een afwijking. Net als, zeg, anorexia." Volgens Alison is het echter zijn natuur. "Dat is ook wat medisch onderzoek aantoont: homofilie is een niet-pathologische minderheidsvariant. Zoals linkshandigheid dus." Voor protestanten maakt dat misschien niet uit, want die baseren hun visie op homoseksualiteit op Leviticus. "Maar de katholieke leer gaat daar anders mee om. Die baseert de moraal op het natuurrecht, op hoe God de wereld heeft geschapen. Als we erachter komen dat sommige mensen linkshandig zijn geschapen, of als homo, dan kunnen orthodoxe katholieken, waar ik ook toe behoor, uiteindelijk niet meer volhouden dat een homoseksuele relatie zondig is."
Rome ziet dat - vooralsnog - anders. En dat heeft Alison moeten leren vergeven. Hij schreef er boeken over, zoals Faith Beyond Resentment. Maar vergeving kan misleidend zijn, waarschuwt hij. Het kan verweven zijn met rancune, met jezelf goed willen voelen door je boven de ander te plaatsen. Dat kan ook gebeuren als je zegt dat je de kerk vergeeft, maar ondertussen blijft zitten met boosheid en miskenning.
"Ik ontmoet veel mensen die zich heftig verzetten tegen de kerk, maar daardoor verstrikt raken in rivaliteit met het instituut. Hun denken kan volledig worden gevormd door hoe vreselijk de kerk is en hoe heroïsch ze zijn dat ze daartegen in opstand komen. Hun hele gevoel van goed en kwaad wordt er afhankelijk van."
Hoe kunnen mensen die zich door de kerk gekwetst of tekortgedaan voelen dat anders doen?
"Ignatius had een mooi principe: indifferentia. Onverschilligheid. Niet in de zin van minachting, maar meer: onbewogenheid, vrij van rivaliteit. Apatheia, noemden de woestijnvaders dat. Je moet niet denken: 'Hoe ga ik die bastards in de kerk krijgen?', maar: 'Ik ben er vrij van, wat zal ik nu gaan doen?' Dit is waar ik retraites over geef, over 'het vergevende slachtoffer'. Ik doe dat onder meer met een groep homopriesters in Rome. Vergeving is niet een terugkeer naar hoe het was, een herstel van de oude zuivere toestand. Het opent een compleet nieuwe weg. Liefde is niet gebaseerd op onze kennis. Het is precies andersom. Hoe wij de wereld zien is gebaseerd op onze verlangens, op liefde. Wanneer wij vergeven, worden we vrij, van binnen. En daardoor gaan we anders kennen. "
We denken vaak dat het evangelie een oproep is aan mensen die onrecht doen om zich te bekeren. Maar u richt de oproep tot het slachtoffer.
"In mijn leven heb ik bevrijding gevonden toen ik ontdekte dat ik een insider ben. Ik ben Gods kind, ik hoef me niet meer af te zetten tegen de slechteriken. Iedereen definieert zichzelf ergens als een soort buitenstaander. Ten diepste voelen we ons beter of cooler dan anderen, dat is waar we ons aan vasthouden. Ikzelf ook. Ik was in mijn leven altijd op zoek naar het laagste, het meest dienstbare, het meest zelfopofferende, tot aan werk onder aidspatiënten in Peru toe. Een 'marginaholic' noem ik dat nu. Maar met mijn goede daden probeerde ik me vooral beter te voelen dan anderen. Ik wilde erbij horen. Ik schaamde me."
Wat is het Bijbelse antwoord op schaamte?
"De kern van Gods plan met ons is ons over dat slachtoffergevoel brengen. Ik ben één van Gods kinderen! Jezus nam de plaats van schaamte, als buitengeslotene, zodat niemand daar ooit nog hoeft te zijn. Het is een plaats van vrijheid geworden."
U zegt eigenlijk: erbij horen of niet, goed of fout zijn, dat is niets meer dan een sociaal mechanisme?
"Ja, voor God is er geen binnen en buiten meer. We moeten ons er niet door laten leiden. God wil ons erfgenamen maken! Hij mag ons. We mogen bij het centrum horen - zonder in het centrum te staan, want er is geen centrum meer. Als je dat beseft, zie je ineens dat de andere erfgenamen een gave voor je zijn."
U gaat uw vijanden mogen?
"Na de aanslagen in New York in 2001 heb ik moslims leren kennen. Het was een onverwachte ontdekking voor me dat ik mijn angst voor ze kwijtraakte. Ik ging ze eigenlijk mogen. Volgens mij is dit een begin van een ontdekkingsreis naar wat het betekent om blij met hen te zijn, om ze niet meer te zijn als 'zij' maar als 'wij'. Ik denk dat dit het diepste verraad is wat je kunt plegen tegen het satanische goed-kwaadverhaal dat door gebeurtenissen zoals in 2001 in ons wordt aangewakkerd."
Hoe kunnen we leren om zo te kijken?
"We moeten ons laten vullen met de rust van degene die weet wat we nodig hebben. Ons ‘zelf’ is niet iets autonooms, maar een symptoom van allerlei stemmen. Door te bidden kun je het laten vullen door God, waardoor het verandert."
Valt u nooit weer terug?
"Ik ben net zo verrot als iedereen. Tijdens de Amerikaanse verkiezingen was ik volledig voor Obama en volledig tegen Romney. Keer op keer wil ik mezelf weer bewijzen, relevant zijn, een mening hebben over gebeurtenissen in de wereld. Relevant willen zijn is een manier om je identiteit te krijgen uit de massa. Terwijl we eer krijgen van de Ene die er echt toe doet. Die zegt: jij bent mijn zoon, ik mag jou. Dat vinden we moeilijk. We zeggen jaja en dan gaan we toch vaak snel weer voor de snelle McDonald's-eer."
Voor meer artikelen die te maken hebben met René Girard, klik hier.
Gerelateerde artikelen
- Tegeltuinen, Jacques Ellul en de invloed van techniek (podcasts)
- Oorlog is hel (Karavaan der Zotten)
- Vrije ruimte uithakken (Karavaan der Zotten)
- Wij weigeren vijanden te zijn (Karavaan der Zotten)
- 'Gastvrijheid mag je nooit uitbesteden' (overig)
Gebruikte Tags: geloof, girard