overig - De Oogst (maart 2015)

De eigen werkelijkheid van sociale media

Sociale media zijn niet zomaar tools waar je goede en verkeerde dingen mee kunt doen. Sociale media vormen een eigen werkelijkheid, met eigen wetten. Daarom heeft het ook te maken met ons geloof.
149 x bekeken

‘Materie? Die bestaat alleen in onze geest’

Ik weet nog goed dat het voor het eerst gebeurde. Kerstavond, in de sneeuw, vier jaar geleden. We waren buiten, met een groep mensen van onze kerk, om warme chocomel uit te delen in het park. Tijdens het opruimen had ik nog niets door, maar toen ik naar huis ging, miste ik iets. Bijna iedereen was weg, opeens! Ik begreep er niets van. ‘s Avonds kwam de aap uit de mouw: ‘We hebben een geweldig kerstconcert bezocht, een verrassingsoptreden, waar was je?’ Er daagde me in de verste verte niets. ‘Maar iedereen wist het! We hebben iedereen uitgenodigd! Via Facebook!’

Ik had geen Facebook en wist van niks. Iedereen had een geweldig concert gehad, alleen ik hoorde niet bij ‘iedereen’. Net zo min als de zieke buurvrouw trouwens en de Marokkaanse man die mee had geholpen bij het inschenken van de chocomel.

Sociale media zijn meer dan een leuke tool, ontdekte ik toen. Sociale media vormen werkelijk een ontmoetingsruimte, een domein, waar een deel van de maatschappelijke communicatie naartoe is verplaatst. Een ruimte die effect heeft op de relaties en de verhoudingen in de tastbare wereld. Daarom is het zo belangrijk om te zien hoe we daar als christenen mee om kunnen gaan.

Vergelijken

Mensen zijn vergelijkende wezens. Het begint al met het kind dat precies het gele puzzelstukje wil dat zijn vriendje ook heeft. Maar grote mensen hebben dat ook. Ze willen de auto die de buurman heeft, en als hun collega naar Thailand op vakantie gaat, willen zij ook zoiets. Wij mensen vergelijken onszelf altijd met elkaar.

Sociale media maken dat nog veel sterker. Door sociale media komen we nog veel dichter bij elkaar. We kunnen communiceren en vergelijken met heel veel mensen tegelijk. Ik zie steeds meer gevatte opmerkingen die ik niet kan maken, steeds meer interessante artikelen waar ik geen tijd voor heb en steeds meer foto’s van landen waar ik nooit zal komen. Ik word deelgenoot van veel meer coole dingen dan ik ooit in mijn leven zal kunnen persen. En zelfs al heb ik – heel creatief – bedacht dat ik zelf superoriginele enveloppen kan maken van gebruikt behang, dan blijkt het al op Pinterest te staan en geliked door een half miljoen mensen. Het gras van de buren was altijd al groener. Maar nu heb je met een muisklik toegang tot al het gras van alle buren, die ook nog eens alleen het groenste stukje laten zien. Mijn gras steekt er steeds kariger bij af.

Een medium is niet neutraal, bedoelde mediagoeroe Marshall McLuhan al met zijn zin ‘the medium is the message’. Ieder communicatiemiddel heeft z'n eigen reductionisme en kleurt de inhoud. Sociale media ook. Die laten de wereld zien door een filter van status en coolheid. Zo is het namelijk ontworpen door Zuckerberg en consorten op Harvard: om meisjes te beoordelen. Het is gemaakt als coolheidsindex, om te showen hoe cultureel interessant en hoe veel vrienden je hebt. Liken en geliked worden, daar gaat het om. Deze like-gemeenschap is een krachtig middel om ons onzekere zelf op een overdreven manier te presenteren.

Tijd en aandacht

Terwijl ik dit verhaal zit te typen, in een cafeetje in de stad, zie ik naast me een echtpaar zitten. Ze zitten allebei op hun telefoon. Hij zit volgens mij te whatsappen, zij zit te candycrushen – of iets met bliepjes in elk geval. Er lijkt niet al te veel contact te zijn tussen beiden. Ze zijn allebei in een andere ruimte.

Ik geloof niet dat bepaalde ruimtes in zichzelf “slecht” zijn. Ook virtuele ruimtes niet. Maar ik weet wel: wat je aandacht geeft, groeit. Als je aandacht geeft aan je online populariteit, wordt dat belangrijker voor je. Als je aandacht geeft aan online vrienden, worden die relatief belangrijker voor je. Alleen al vanwege de tijd die het kost om ze te onderhouden. En dan kunnen zulke dingen gebeuren als in mijn inleiding: dat de tastbare contacten om je heen minder belangrijk worden. Maar die tastbare relaties, dat is wel waar Gods koninkrijk zich in laat zien. Het zijn vaak de mensen die we misschien minder leuk vinden, maar waar we wel toe geroepen zijn. Nogmaals, het hoeft niet te gebeuren, maar het risico is groot.

Machten

Ik noemde net de like-gemeenschap. Maar daaromheen is ook nog eens een like-economie ontstaan. Google en Facebook hebben meer kennis over sociale verbanden dan één instantie ooit gehad heeft. Dat kan te gelde gemaakt worden. Niet alleen de vriendenlijst, maar al je mails en updates en likes worden bijgehouden en gebruikt om advertentie-inkomsten mee te werven. Zelfs als je geen account hebt en alleen maar op een site komt waar een like-button op te zien is, wordt je getrackt omdat je het plaatje inlaadt. Zelfs de tekst die je intypt op Facebook en vervolgens toch weer wist, wordt opgeslagen.

Facebook deed onlangs een proef. Het platform gaf een grote groep gebruikers, zonder dat ze dat wisten, alleen negatieve updates van vrienden. Een andere groep zag alleen de positieve updates. Aan het eind van de dag, kon Facebook meten, was de eerste groep beduidend pessimistischer in zijn updates dan de tweede groep.

Dit heeft enorme gevolgen voor de machtsverhoudingen in onze wereld. Er zijn bedrijven ontstaan die meer van ons weten dan onze beste vrienden en permanent weten waar we zijn. De gevolgen daarvan zijn soms heel subtiel. Deze machten onderwerpen een steeds groter deel van ons leven aan het commerciële belang. In steeds meer relaties komt nuttigheid centraal te staan, in plaats van de liefde. Kijk maar eens naar de updates van mensen die je kent: hoeveel mensen gebruiken sociale media niet voor zelfpromotie? Ik moet eerlijk zeggen dat dit ook voor mij een grote verleiding zou zijn. Het is voor mij een van de redenen om niet aan Facebook te doen.

Soms zijn de gevolgen wél dramatisch. Denk aan al die Afghanen die worden gedood door Amerikaanse drones, met behulp van de gps van hun mobiele telefoon. Zonder proces wordt bepaald dat het hier om terroristen gaat, al blijkt het achteraf soms een vergissing. We zijn machten aan het creëren die enorm zijn, waar heel moeilijk een tegenwicht aan te geven is, en die hele massa's met zich mee kunnen slepen. Laten we asjeblieft stoppen met het roekeloos vertrouwen en spekken van de machten van deze wereld, die denken dat ze als God kunnen zijn.

Wat te doen?

Ik denk dat christenen kritisch moeten leven ten opzichte van de middelen die we kiezen. Onze maatschappij zegt: verzamel middelen, dan kun je daar goede dingen mee doen. Maar het gekke is, hoe meer middelen we verzamelen, hoe minder we weten wat het goede is. Middelen zetten een dynamiek in gang en worden een doel op zich. Voor ons persoonlijk, of voor ons als samenleving.

Jezus zei: wat heb je eraan als je de hele wereld wint, maar schade lijdt aan je ziel? In een wereld waarin iedereen meekakelt om aandacht, interessante links, ideeën, gevatte updates, contact, kun je proberen boven het rumoer uit te komen door mee te doen. Maar voor je ziel zorgen wordt steeds moeilijker.

Wat dat betreft zijn sociale media, en je status in die wereld, vergelijkbaar met geld. Het is een middel waar je goeie dingen mee kunt doen, en slechte, maar waar wel eentje die een eigen dynamiek in gang kan zetten en onze agenda kan gaan bepalen. Niet voor niets zegt Jezus: verzamel geen schatten op aarde, want waar je schat is, daar zal ook je hart zijn. Je invloed op sociale media is ook een soort schat, een asset in de netwerksamenleving.

‘Verzamel geen middelen op aarde.’ Dat kan op allerlei manieren. Ikzelf heb het liefst geen smartphone en geen accounts op sociale media, omdat ik merk dat ik minder goed kan nadenken en rust vinden als ik me blootstel aan al die sociale prikkels. Andere keuzes zijn natuurlijk ook mogelijk. Besef je in elk geval dat media sterke krachten zijn, die je blik kunnen vertroebelen en relaties beïnvloeden. Er zitten machten achter die geld willen verdienen en je hart willen winnen.

Laten wij ons oog op Gods koninkrijk richten, en op de mensen om ons heen, en zet alle schermen uit die dat uitzicht belemmeren.

Tips voor een andere omgang met sociale media

Baken ruimte in je leven af waar (sociale) media niet bij kunnen komen, waar je minder last hebt van sociale prikkels, zodat je meer naar God kunt luisteren.
Stel jezelf altijd de gevaarlijke vraag ‘Waarom doe ik dit?’ voordat je een tekst/plaatje/appje post. Of spreek met iemand af om elkaar hier af en toe op te bevragen.
Zoek niet naar roem, ook niet online. Als je een bekend persoon hebt gesproken of iets nobels hebt gedaan, hoef je daar niet over te tweeten.
Probeer de enorme hoeveelheid afleiding en ruis in onze wereld niet groter te maken door alles te delen wat er in je hoofd opkomt. Communiceer wat ertoe doet, zodat je anderen niet belet om stil te worden voor God.
Leer hoe je veilig kunt internetten, en installeer plugins in je browser om te zorgen dat bedrijven niet alles over je te weten komen. Zie www.bof.nl voor tips.
Vergeet nooit dat je echte vriendschap en liefde moet veroveren in de tastbare werkelijkheid, niet in de virtuele.
Vast op gezette periodes, in de veertigdagentijd bijvoorbeeld.
Zet middelen nooit op een troon. Zie ze nuchter als dingen, die je soms kunt gebruiken en soms kunt uitzetten. Geef je telefoon eens aan iemand anders. Delete je account eens. Dat is niet erg, er is leven na de dood!
Geef mensen onverdeelde aandacht en schakel alle media uit als je met mensen praat of als je bij je kinderen bent. In de wereld om je heen begint het koninkrijk van God.

Frank Mulder is journalist. Eind mei verschijnt bij Uitgeverij Kok zijn nieuwe boek De geluksmachine. Daarin onderzoekt hij hoe we kunnen zoeken naar vrijheid in een wereld die steeds meer voortgedreven wordt door media en techniek.

De eigen werkelijkheid van sociale media

Tips voor een andere omgang met sociale media

Gerelateerde artikelen

Reageren?

Terug naar www.frankmulder.info