De Groene Amsterdammer (10 februari 2016)

Poetin voor de Haagse rechter

Rusland is eerder veroordeeld tot een monsterboete, van maar liefst 50 miljard dollar, voor het ontmantelen van oliebedrijf Yukos. Alleen de Haagse rechter, die de titanen deze week op bezoek had, kan dit vonnis vernietigen.

95 x bekeken

Lees ook: Politicians Hijack Macedonia (Inter Press Service English, English)

Gerechtigheid, zeggen de critici van Rusland. Poetin moet 50 miljard boete betalen aan de oliebaronnen, wier bedrijf Yukos hij een decennium geleden afpakte. Dat vonnisten drie arbiters anderhalf jaar geleden. Zij vonden dat Moskou de rechten van investeerders niet had beschermd en gaven de Russische staat misschien wel de hoogste boete die ooit is uitgedeeld.

De uitspraak was misschien begrijpelijk, maar toch heel gevaarlijk. Het ging hier om investeringsarbitrage, dat is een soort geprivatiseerde rechtbank die rechtspreekt tussen investeerders en staten, ook wel bekend als ISDS (Investor-State Dispute Settlement). Voorstanders zeggen dat het een mooie, apolitieke manier is om autoritaire staten aan banden te leggen. Maar veel niet-westerse staten beschouwen het als partijdig, neokoloniaal systeem.

Alleen al het feit dat dit zo gevoeld wordt, maakt dat ISDS niet apolitiek is. Het is op zijn best een Amerikaanse, neoliberale vorm van gerechtigheid – wat niet de beste stok is om Poetin mee te slaan. Met onrechtvaardige dwang kun je iemand niet tot de rechtsstaat bekeren. Sterker nog, het zal de Russische wrok over het Westen alleen maar verdiepen. Bovendien gaat dit middel een keer op ons eigen hoofd terechtkomen, wanneer wij op een dag worden beboet omdat we in de ogen van buitenlandse investeerders iets verkeerd hebben gedaan.

Dit gevaar kan alleen nog maar worden afgewend door niemand minder dan de rechter in Den Haag.

Dat is een beetje bizar, maar wel uit te leggen door de geschiedenis van het conflict op een rij te zetten. Yukos was een Russische bedrijf, het grootste oliebedrijf van het land, tot 2004. De eigenaars bestuurden het vanuit een financiële holding in Gibraltar, Groep Menatep, opgericht door de miljardair Michail Chodorkovski. Hij en zijn zakenpartners hadden hun aandelen echter geparkeerd bij een dochteronderneming in Cyprus.

In de jaren na 2000 ontstonden er grote conflicten met Moskou over het betalen van belasting. Volgens Moskou maakten Chodorkosvski en de zijnen zich schuldig aan corruptie en belastingontduiking. In 2003 werd hij daarom met groot machtsvertoon van zijn bed gelicht. Het bedrijf kreeg een belastingaanslag van 27 miljard dollar. Om dat te betalen werden cruciale delen van het bedrijf verpatst, onder meer aan staatsoliebedrijf Rosneft. In 2007 ging het imperium definitief ten onder.

Volgens Yukos was het een geplande aanval van Moskou om de olie in staatshanden te krijgen en zijn politieke tegenstanders uit de weg te ruimen. De aandeelhouders van het bedrijf, onder leiding van Leonid Nevzlin, die werd vervolgd vanwege moord, maar intussen naar Israël was ontkomen en de aandelen van Chodorkovski had gekregen, spanden een arbitragezaak aan.

Arbitrage is een soort geprivatiseerde rechtbank, waarbij drie arbiters recht spreken. Het wordt onder meer gebruikt als er een conflict is tussen een staat en buitenlandse investeerders, maar dat kan alleen als de staat daar per verdrag mee heeft ingestemd. Niet geheel toevallig was Cyprus partij van een Europees verdrag, het zogenaamde Energiehandvest. En ook Rusland had daar in 1994 zijn – voorlopige – handtekening onder gezet. Ook in dat handvest stond een ISDS-clausule.

Voor een arbitragezaak heb je een goede zaal nodig, met koffie en computers en goede faciliteiten. Zo kwamen de kemphanen terecht in het Haagse Vredespaleis, waar het Permanente Hof van Arbitrage zetelt. De investeerders en de Russische staat mochten allebei een arbiter aanwijzen, een Zwitser en een Amerikaan. Samen kozen ze nog een voorzitter, een Canadees. (Saillant detail: Yukos koos eerst een Amerikaanse arbiter, Daniel Price, maar die werd vervolgens handelsexpert van het Witte Huis onder George Bush, waardoor het hele proces anderhalf jaar vertraging opliep.)

Het arbitrale trio gaf Yukos in 2014 op bijna alle punten gelijk. Volgens hen had Rusland Yukos op een oneerlijke manier onteigend en kapotgemaakt. Niet om belasting te innen, maar omdat de staat het bedrijf graag wilde hebben. Als vergoeding moest Rusland de aandeelhouders betalen voor wat hun aandelen nu waard zouden zijn. Wat neerkomt op maar liefst vijftig miljard dollar. Er komen wel meer miljardenzaken voor arbitragehoven, maar zo'n megaboete was nooit eerder voorgekomen.

Rusland blijft volhouden dat de hele beschuldiging onzin is, omdat Yukos zelf crimineel heeft gehandeld. En dat, ten tweede, de arbiters daar geen moer mee te maken hebben. Het zijn immers gewone Russen die hun eigen regering aanklagen? Dat is misbruik van een investeringsverdrag. Bovendien, en dat is een sterkere troef: Rusland is helemaal geen partij bij het Energiehandvest. Het heeft wel een voorlopige handtekening gezet, waarmee het verdrag provisioneel in werking is getreden, maar de Doema heeft het nooit geratificeerd en zou dat ook nooit doen want het is tegen de Russische grondwet. Moskou gaat de boete niet betalen.

De aandeelhouders van Yukos zijn daarom in verschillende landen begonnen om beslag te leggen op Russische staatsbezittingen. Internationaal is namelijk geregeld dat arbitrale uitspraken een rechterlijk stempel kunnen krijgen. Voor een hele rits advocatenkantoren en adviesbureaus in de hele wereld is dit een gouden markt. Zij helpen – soms op no cure no pay-basis – de mannen van Yukos om Rusland op een zo pijnlijk mogelijke manier te treffen, om er maar voor te zorgen dat het land uiteindelijk vrijwillig gaat betalen. Ze mogen op van alles beslag leggen, van de bankrekening die Rusland heeft bij de EU, tot de kerosine in het regeringsvliegtuig, als het maar niet de publieke orde in gevaar brengt. Dat heeft nu al tot diplomatieke spanningen geleid. Zo werd de Belgische ambassadeur een half jaar geleden al op het matje geroepen, nadat rekeningen van talloze Russische organisaties waren geblokkeerd, zelfs van niet-overheidsinstellingen, zoals de Russisch-orthodoxe kerk, die vooral was uitgekozen om even lekker te sarren. Advocatenkantoren die voor Yukos werken willen niet vertellen of er in Nederland ook al klappen worden voorbereid. We kunnen er vanuit gaan dat dat wel het geval is.

In de wondere wereld van investeringsarbitrage is het niet mogelijk om in beroep te gaan tegen een vonnis. Toch rest er voor Rusland nog één ontsnappingsmogelijkheid. Een arbitraal vonnis kan vernietigd worden als de procedure niet goed is verlopen. Dat kan alleen in het land waar de arbitrage heeft plaatsgevonden. En zo zijn de titanen, na een lange juridische strijd, via de link Gibraltar-Cyprus-Energiehandvest-Vredespaleis, uitgekomen bij de rechtbank in Den Haag. Afgelopen dinsdag vond de hoorzitting plaats.

 

Eén van de drie rechters die op de zaak zit, is Dominique Aarts. We spreken haar drie maanden voor de zitting, en ze benadrukt dat ze de zaak inhoudelijk nog niet heeft bekeken. Dat het een bijzondere zaak wordt, staat buiten kijf, vertelt ze, terwijl ze een cappuccino maakt met haar eigen espresso-apparaatje naast haar bureau. "Daar zijn we wel even voor uitgeroosterd."

"We krijgen wel vaker arbitragezaken hier in de rechtbank", vertelt Aarts. "Maar tot voor kort waren dat vooral zaken die tussen twee ondernemingen speelden." Dat gaat dan meestal over niet veel meer dan miljoenen. Dit gaat over vijftig miljard. Dat is een enorme verantwoordelijkheid.”

Arbitrage tussen investeerders en staten, op grond van een investeringsverdrag, ISDS dus, is een relatief nieuw fenomeen. "Het duurde tot 2012 voordat er voor het eerst een verzoek om vernietiging van een dergelijk arbitraal vonnis werd ingediend bij de rechtbank in Den Haag. Dat ging over een arbitragezaak tussen Chevron en Ecuador. De vordering tot vernietiging werd afgewezen, ook door het Hof. De Hoge Raad heeft deze beslissing in stand gelaten." Intussen is Ecuador bezig om een tweede arbitraal vonnis tussen Ecuador en Chevron vernietigd te krijgen in Den Haag. De zaak Yukos is nu de derde zaak die de Haagse rechter bereikt.

Sommige mensen doen alsof de rechter een volwaardige beroepsinstantie is, maar volgens het wetboek is de bevoegdheid van de rechter beperkt. Hij mag alleen zelfstandig oordelen over de bevoegdheid van de arbiters. Hij mag ook oordelen of de samenstelling van het tribunaal volgens de regels is verlopen en of er hoor en wederhoor in acht is genomen.

Inhoudelijke klachten mag de rechter alleen "met terughoudendheid" toetsen. Zelfs als een arbitraal vonnis niet juist is of niet goed gemotiveerd, is dat doorgaans niet voldoende voor een vernietiging. Er moet heel wat aan de hand zijn om op dit punt te kunnen leiden tot vernietiging.

Toch is het nog spannend. Het is opvallend dat Rusland terzijde wordt gestaan door een zwaargewicht uit de ISDS-wereld, Albert Jan van den Berg. Dat is een Nederlandse arbiter, met een eigen arbitragepraktijk, die heel hoog staat op de lijst van toparbiters en zeker niet bekendstaat als staatsgezind. Hij wordt vaak door investeerders gekozen. Dat hij Rusland wil verdedigen, betekent dat Rusland kans maakt. Yukos wordt in deze vernietigingszaak bijgestaan door het Nederlandse kantoor De Brauw Blackstone Westbroek, samen met de Amerikaanse advocaten van Yukos.

Het is niet moeilijk om weerzin te voelen voor Poetin, een oud-KGB'er die zich gedraagt als nieuwe tsaar, en mensen om zich heen heeft die het niet erg vinden om de antisemitische kaart te spelen tegen de (vaak Joodse) zakenmannen. Maar wie weet of je je portemonnee kan uitlenen aan zijn tegenstanders? Chodorkovski, Nevzlin en hun collega's waren multimiljardairs, die zichzelf exorbitant hebben verrijkt in de periode van privatisering. Hun pr-bureaus zijn machtig, ze ontdoken belasting, en stonden in 2003 op het punt om Texaco toegang te geven tot Russische olie.

Er is nog een opvallende uitspraak, ook uit 2014, van een ander hof: het Europees Hof van de Mensenrechten. Daar had het voormalige management van Yukos namelijk ook een klacht ingediend. Hier vonnisten negen rechters dat Rusland op verschillende punten buiten zijn boekje was gegaan. Yukos had niet een eerlijke kans gekregen in de zaak om de belastingaanslag en de staat was onbuigzaam geweest toen het beslag legde op de bezittingen van Yukos. Maar, zei het Hof, de belastingaanslag op zichzelf was niet disproportioneel. Het Hof vond dat Rusland op drie punten de Mensenrechtenconventie had geschonden, maar niet dat het de belastingzaak had misbruikt om Yukos te ontmantelen. Volgens het Europese Hof moest Rusland alle aandeelhouders samen een eerlijke vergoeding van 2,6 miljard dollar betalen.

Hiermee werd in één klap een heel groot vraagteken gezet bij de uitspraak van de arbiters. Negen rechters komen uit op 2,6 miljard dollar. Drie commerciële arbiters komen uit op 50 miljard. Klinkt heel willekeurig.

"Er worden te veel fouten gemaakt in ISDS", legt de Amerikaanse topadvocaat George Kahale III uit, in een Skypegesprek. "Natuurlijk, een rechter neemt altijd zijn eigen visie mee naar zijn werk. Maar op deze schaal wordt dat een serieus probleem. Het zijn geen zaken van tien miljoen dollar. Het zijn zaken van een miljard, of vijf miljard, of zelfs vijftig. Over kwesties die van cruciaal belang zijn voor landen, die vaak maar een klein bbp hebben. Als daar een fout mee wordt gemaakt, heeft dat vérstrekkende gevolgen."

"Het probleem is dat het persoonlijke wereldbeeld van de arbiters te zwaar meeweegt." Hij wijst naar de voorzitter van het panel, Yves Fortier. Die heeft sterke banden met multinationale ondernemingen en is berucht om zijn afkeer van landen als Rusland. "De zakelijke achtergrond van de arbiters schemert door hun beslissingen heen. Hun achtergrond is commerciële arbitrage. Het doel daar is niet om correcte juridische precedenten te scheppen, maar om de partijen weer zo snel mogelijk back to business te krijgen."

Het is niet denkbeeldig dat de Nederlandse staat op een dag uitspreekt dat een deel van het Groningse gas in de grond moet blijven. De aandeelhouders zullen woedend zijn, zoals Exxon, een fervente ISDS-gebruiker. Als we dan een investeringsverdrag hebben met de VS (zoals TTIP) dan zijn wij het die een miljardenboete kunnen verwachten.

Nederlandse rechters kennen de bezwaren tegen ISDS, maar kunnen er weinig aan doen. Toch bestaat er een kans. Twee jaar geleden kwam de eerste zaak tussen Chevron en Ecuador voor de Hoge Raad. De arbiters hadden zich, ook hier, onomwonden achter de multinational geschaard. Het advies van de advocaat-generaal van de Hoge Raad, Jaap Spier, was radicaal. Hij schreef dat hij zich ernstig zorgen maakte over het hele systeem, waarin arbiters soms grote fouten maken. Hij leek eigenlijk te zeggen: beste Hoge Raad, deze arbiters hebben zo slecht werk geleverd, we mogen er misschien inhoudelijk niks van vinden, maar laten we de randjes van onze bevoegdheid opzoeken want dit moet echt vernietigd worden. De Hoge Raad heeft zijn advies niet opgevolgd. Maar het laat wel zien dat vernietiging niet onmogelijk is.

Terug naar Yukos. Het is niet de vraag of we Poetin lief vinden. Volgens de Europese rechters heeft hij rechten van investeerders geschonden. De vraag is of een ontspoorde rechtsstaat moet worden gedisciplineerd met een mechanisme dat zelf ontspoord is. Met nog meer onbegrip en woede tot gevolg. Laten we hopen dat de rechters de randjes van hun macht opzoeken en de zaak vernietigen.

Kader: onderzoek

De Groene Amsterdammer en Oneworld hebben onlangs een groot onderzoek gedaan naar alle 629 ISDS-zaken die tot 2014 zijn gevoerd. Hieruit bleek dat Nederland een spilfunctie vervult. Ruim 11 procent van alle ISDS-zaken ooit is gevoerd op basis van een Nederlands verdrag. Dat mogen investeerders doen die Nederlands zijn. Echter, uit de data blijkt dat meer dan tweederde van hen een zogenaamde brievenbusfirma is.

Uit de cijfers blijkt ook dat een selecte groep van vijftien arbiters keer op keer wordt aangesteld. Bij 63% van alle zaken zitten één of meer van hen in het tribunaal. Dat is opmerkelijk, omdat hun persoonlijke mening soms doorslaggevend is. Het zijn rechters die vaak ook gewoon werken als advocaat in vergelijkbare zaken. Ze komen bijna uitsluitend uit westerse landen, terwijl de boetes – die steeds hoger worden – vooral voor opkomende economieën zijn. De onvrede daar neemt met de dag toe, en steeds meer landen zeggen investeringsverdragen op die in hun ogen neoliberaal en onrechtvaardig zijn.

Kijk op www.groene.nl/isds voor resultaten van het onderzoek, inclusief een kaart met alle ISDS-zaken.

Gerelateerde artikelen

• Docu: Vlucht uit Noord-Korea (VPRO Gids)
• Staan in de wereld van nu (overig)
• Elementen voor de toekomst: terugblik (De Groene Amsterdammer)
• Poor People Don’t Need Help (overig, English)
• Past kernenergie wel in een duurzame energiemix? (overig)

Gebruikte Tags: economie, globalisering, isds, recht

Reageren?

Naam

E-mail (optioneel veld)

URL (optioneel veld)

Reactie

Spamtest: 2 plus 2 is

Reactiemoderatie staat aan op deze site. Dit betekent dat je reactie niet zichtbaar zal zijn, tot deze is goedgekeurd door een beheerder.

Persoonlijke info onthouden?
Ja, onthoud mij met een cookie.

Kleine lettertjes: Alle HTML-tags behalve <b> en <i> zullen uit je reactie worden verwijderd. Je maakt links door gewoon een URL of e-mailadres in te typen.

Terug naar www.frankmulder.info