Kijk Special Revolutie! (juni 2017)
Hoe ontstaan revoluties?
Het broeit, in de wereld. Miljoenen mensen worden onderdrukt door corrupte machthebbers. Velen van hen zijn boos. Maar dat betekent niet dat er overal revoluties zijn. Wanneer is een land rijp voor revolutie? Hoe onstaan revoluties?
- Lees ook: Populisme in de jaren dertig: Jose Ortega y Gasset (Filosofie magazine)
De Amerikaanse historicus Jack Goldstone is revolutie-expert, verbonden aan verschillende universiteiten en instituten in Amerika, Rusland en China. Hij heeft honderden revoluties onderzocht, van een massale opstand tegen de farao in de 21e eeuw voor Christus, tot de Arabische lente van vijf jaar geleden. Goldstone ziet een algemeen patroon. Hij legt uit waarom revoluties ontstaan.
U beschrijft hoe Caesar met zijn aanhang de Romeinse republiek afschafte, hoe de Fransen de Bastille bestormden en hoe Mubarak in Egypte werd afgezet. Kunnen we dit soort gebeurtenissen wel vergelijken?
Deze gebeurtenissen verliepen op verschillende manieren. Maar ze behoorden allemaal tot één familie, de familie van revoluties. De structuur is in grote lijnen wel degelijk hetzelfde. Ik heb het niet over een opstand of staatsgreep, maar over een revolutie. Dat is echt een massale mobilisatie om de regering omver te werpen. En dat moet gebeuren in naam van een ideologie, gedreven door de strijd tegen onrecht, gericht op nieuwe politieke instellingen.
U schrijft dat er wel één fundamenteel verschil is tussen de revoluties van de Oudheid en de revoluties van nu. Er is iets cruciaals veranderd. Kunt u dat uitleggen?
Tot aan de moderne tijd, ongeveer de achttiende eeuw, was het doel van revoluties vooral het rechtzetten van onrecht. Men wilde terug naar een geïdealiseerde oude tijd. Het woord revolutie betekende oorspronkelijk herstel, terugkeer. Maar in de moderne tijd begon men te geloven in een betere wereld, in vooruitgang. Dat was het gevolg van de Verlichting. Revolutionairen wilden een totale doorbraak, en grepen daarvoor niet meer terug op tradities en bestaande autoriteiten. Integendeel, die wilden ze juist vernietigen. Dat was iets nieuws.
Wat ziet u als de eerste moderne revolutie?
De Franse revolutie van 1789. Dit was de eerste poging in de wereldgeschiedenis om de oude orde, gevestigd op traditie en religie, volledig te vernietigen, en te vervangen door een op de rede gebaseerde nieuwe orde. Maar voortekenen van deze vorm van revolutie kunnen we al zien in de Amerikaanse Revolutie, die in 1776 uitbrak tegen de Engelsen. En er zijn zelfs al moderne aspecten te zien in de zestiende eeuw, in de protestantse opstanden tegen katholiek gezag, in de Nederlanden en in Engeland.
Maar vanaf 1789 was de Franse revolutie de grote inspiratiebron voor revolutionairen?
Ja, dat was wel het dominante idee. In de vele revoluties in 1830 en 1848, maar ook in de communistische revolutiegolf eind 19e en begin 20e eeuw. Voortaan stond een totale omkering van de orde centraal, het oude moest worden vernietigd. Al zien we recentelijk toch wel weer iets nieuws ontstaan. Vooral bij de revoluties tegen een koloniale overheerser, in de 20e eeuw, zie je dat mensen zich juist wél op bepaalde tradities willen baseren. Ze beroepen zich juist op hun nationale identiteit, tegenover een kolonisator die ze zien als indringer. Ik denk aan de opstand van Gandhi tegen het Britse Rijk, of aan de boerenrevoluties in Nicaragua en El Salvador.
Is armoede en uitbuiting uiteindelijk de oorzaak van revolutie?
Nee, integendeel! Dat is een bekende misvatting. Anders zouden er veel meer revoluties plaatsvinden. Revoluties ontstaan juist vaker in middeninkomenslanden. Arme mensen kunnen niet op tegen de macht van de staat en het leger. Dat kan alleen als grote groepen binnen de elites, waaronder het leger zelf, besluiten om in opstand te komen. Meestal zijn het de elites die als eerste in opstand komen, die de massa oproepen om ook de straat op te gaan.
Wanneer vinden elites de situatie dan zo erg dat ze hun leven ervoor wagen?
Je moet je allereerst afvragen waarom ze het, ook al is er onrecht, meestal niet doen. Dat komt doordat de bestaande orde een bepaald evenwicht is, tussen allerlei belangengroepen. Er zijn in een land altijd verschillende concurrerende sociale groepen, van officieren, boeren, ambtenaren, arbeiders, boeren, geestelijken, enzovoorts. Die hebben een bepaalde verhouding met elkaar. Zolang het redelijk voorspelbaar is wat je kunt verwachten in die orde, ontstaat er geen opstand. Het is veerkrachtig genoeg om onvrede op te vangen.Het evenwicht wordt pas instabiel wanneer verhoudingen werkelijk worden ontwricht. Er moet een brede woede ontstaan bij verschillende groepen, die elkaar bovendien vinden in een bepaalde ideologie. Ook de internationale verhoudingen moeten meewerken. Pas als aan al deze voorwaarden is voldaan, wordt het evenwicht in een land instabiel.
Kunt u aanwijzen wat dan uiteindelijk de oorzaken zijn van die scheefgroei?
Dat kunnen economische veranderingen zijn, bevolkingsgroei, oorlogen, technologische veranderingen, religieuze veranderingen, of de groeiende macht van een dictator. Deze oorzaken kunnen een wig drijven tussen bepaalde groepen. Of tussen de regering en bepaalde groepen, wanneer de regering bijvoorbeeld door financiële problemen de belasting moet verhogen of landbezit moet hervormen. Eén ontevreden groep leidt slechts tot opstand, dat is nog geen revolutie. Als dat het leger is, kan dat leiden tot een staatsgreep, maar ook dat is geen revolutie. Pas wanneer meer dan twee groepen vinden dat de status quo niet meer goed is, en wanneer ze erin slagen om samen te werken, dan pas wordt een revolutie mogelijk.
Sommige mensen zeggen dat de Arabische revoluties van 2011 veroorzaakt zijn door de stijging van de voedselprijzen. Is dat te simpel?
De voedselprijzen waren wel belangrijk. Maar ze kunnen op zichzelf nooit leiden tot revolutie. Het was een trigger, die zo'n effect had doordat het evenwicht instabiel was. Er waren al lang elites buitengesloten. En de relatie tussen regering en arme arbeiders was alleen maar goed dankzij hoge subsidies, die niet meer vol te houden waren. Alleen in die situatie kon de armoede en de uitsluiting leiden tot onvrede, tot de Tunesische fruitverkoper die zichzelf in brand stak, waarna de woede zich over de hele regio verspreidde.
Geldt uw verklaring over de oorzaken van de revolutie echt altijd en overal?
Tot op heden wel, durf ik te zeggen. Ik baseer mijn analyse op revoluties van de Oudheid tot nu. En op basis daarvan heb ik correct voorspeld wat er in Syrië zou gebeuren. Ik zei, tijdens de Egyptische opstand, dat Syrië aan de voorwaarden voor revolutie voldeed. Mensen geloofden me niet, die zagen vooral een stabiele dictatuur. Ik zag echter de familiegelijkenis.
Laten we wat meer ingaan op die familie. Sommige historici zien drie richtingen. Vaak delen ze die in volgens de Franse idealen van 'vrijheid, gelijkheid en broederschap'. De Amerikaanse revolutie benadrukte de eerste, de Russische de tweede, en de antikoloniale revoluties de laatste. Is dat een goede indeling?
De academici zijn het hier niet helemaal over eens. Ik vind niet dat ze fundamenteel verschillen. De Amerikaanse revolutie ging niet alleen om een grondwet, zoals vaak wordt gezegd, het was degelijk een gewelddadige maatschappelijke revolutie, net als de anderen. Uiteindelijk gaan ze in de kern allemaal om een strijd tegen onrecht. Bovendien doorlopen revoluties vaak verschillende fases. Lenin streed allereerst voor meer democratie. Toen zette hij dat opzij in naam van gelijkheid. En uiteindelijk schafte hij gelijkheid weer af in naam van nationale veiligheid. Revoluties hebben vaak splitsingen en afslagen waardoor de doelen veranderen.
Er wordt vaak wel heel romantisch over gepraat. De bestorming van de Bastille wordt in Frankrijk nog steeds gevierd. Maar in werkelijkheid leidde de Franse revolutie tot terreur en burgeroorlog met een miljoen doden als gevolg!
Of drie miljoen, als je de oorlogen van Napoleon meerekent. Ja, er is een soort mythisch revolutionair ideaal dat op school wordt geleerd. De revolutie als grootse verandering, tegen onrecht. Laten we de leider afzetten en gelijkheid invoeren. Maar de in de echte wereld is dat niet zo simpel. In de Mexicaanse, Russische en Chinese revoluties stierf één op de tien inwoners. Maar mensen zien de geschiedenis van hun land door een nationale bril. Ze zien hun revolutie als heroïsche gebeurtenis.
Terwijl revoluties eigenlijk bijna altijd mislukken?
Dat ligt maar aan je gezichtspunt. Veel Cubanen vinden dat hun communistische revolutie geslaagd is. Fidel Castro heeft geen voorspoed gebracht, maar heeft het land wel sterk gemaakt en onafhankelijk. Veel mensen in het land zelf zijn daar blij mee. Cubanen die naar de VS zijn gevlucht, daarentegen, benadrukken de onvrijheid en zeggen dat het regime een ramp is. Ze kunnen niet begrijpen dat de Castro's nog zo populair zijn, terwijl iedereen arm is. Maar blijkbaar vinden veel mensen nationale trots belangrijker dan voorspoed.
Maar feit is dat revoluties altijd gedrenkt zijn in bloed. En nog nooit is er ergens vrijheid, gelijkheid en broederschap ingevoerd.
Dat klopt. Maar ik zie wel dat de manier waarop revoluties gebeuren, verandert. Denk aan de anticommunistische revoluties, rond 1989, en de geweldloze 'bloemenrevoluties' tegen dictators, zoals in de Filipijnen in 1986 en in Georgië in 2003. Die waren minder gewelddadig en hebben echt geresulteerd in een iets democratischer regime.
Misschien leren mensen van de dramatische voorbeelden van de 19e en 20e eeuw?
Ja, en ook van het voorbeeld van Gandhi, denk ik, die in de jaren veertig liet zien hoe het op een andere manier kan. Doordat mensen bereid waren om zonder geweld tegen de Engelsen te strijden, en Engelse producten effectief te boycotten, ging de Engelse publieke opinie om.
Wat gaat de toekomst brengen, denkt u? Er verandert wereldwijd heel veel op technisch, economisch en religieus gebied. Dat is niet bepaald een recept voor stabiliteit.
De toekomst? We zitten er middenin! De laatste 25 zitten we al in een historische fase van wijdverbreide revoluties. Het gebeurt al. Mensen dachten na de val van het communisme dat de geschiedenis over zou zijn en dat iedereen vanaf nu alleen nog maar welvarender zou worden. Maar ten eerste komt die belofte niet uit en ten tweede blijken mensen te willen vechten voor heel andere idealen dan rijkdom.
Waar zullen we de volgende revoluties zien, denkt u?
Ik zie de voorwaarden voor instabiliteit in Latijns-Amerika. Venezuela bevindt zich op de rand. Ook in Afrika zijn er voorbeelden, misschien gaat er iets gebeuren in Zuid-Afrika. En wat als de EU zou instorten, tot wat voor veranderingen zal dat leiden? We gaan een tijd van grote onzekerheid in.
En China?
China beweegt zich richting instabiliteit. Ik verwacht geen gewelddadige revolutie. Maar de sociale scheefgroei, de groeiende verschillen, en de hoge gemiddelde leeftijd, maken een zogenaamde kleurenrevolutie wel waarschijnlijk. Ik schat de kans op 25 procent dat er een serieus volksprotest komt om de regering omver te werpen, in de komende vijf jaar.
Revoluties zijn levensgevaarlijk, maar in de bestaande orde is voor veel mensen ook niet te leven. Waar moeten we op hopen?
Als historicus kan ik niet bepalen of revoluties goed of slecht zijn. Er zijn in de laatste decennia revoluties die redelijk goed hebben uitgepakt. De Arabische lente is uitgelopen op een ramp, dat is waar. Maar in Tunesië is het beter geworden. Ik ga mensen niet vertellen wat ze moeten doen. Behalve dat ze heel goed moeten opletten.
Rivieren van bloed
Revoluties ontstaan onder bepaalde maatschappelijke omstandigheden. Maar ideeën spelen een cruciale rol. Zonder het geloof dat je de oude orde kunt afschaffen en een betere wereld kunt bouwen, is een echte revolutie niet mogelijk.
Dat klinkt misschien logisch. Maar tot de achttiende eeuw was dit een ongekend idee. Met revolutie bedoelde men vooral een 'herstel' van oude, nobele tijden. Zelfs de mensen die in 1789 in Parijs de Bastille bestormden, waren niet van plan om de koning te doden, bisschoppen af te schaffen en edelen onder de guillotine te leggen. Dat idee ontstond pas al doende. Totale vrijheid van autoriteit zette de mensen pas in vuur en vlam toen ze het gingen ervaren.
Maar dat kon alleen doordat de geesten rijp waren gemaakt. Sommige historici zeggen dat dat mogelijk werd door de Verlichting, die mensen aanspoorde om autonoom na te denken. Maar in elk geval de leiders van de revolutie waren veel meer beïnvloed door de Romantiek. Er waren in Europa invloedrijke geheime esoterische genootschappen die op zoek waren naar puur, natuurlijk en spiritueel leven. Zij geloofden hartstochtelijk in een eenvoudig, zuiver paradijs op aarde – maar dat moeten we wel zelf bouwen door het oude af te schaffen.
De Franse revolutionaire leiders kwamen uit deze kringen. Hun opvattingen werden door de strijd en de tegenstand steeds radicaler. Het liep uit op een burgeroorlog en een regime dat de zogenaamde Grote Terreur uitriep. Iedereen die in de weg stond, moest worden onthoofd. Uiteindelijk grepen machtige mensen in om de orde weer te herstellen. De revolutie was afgebroken.
Er was nog steeds geen vrijheid, gelijkheid en broederschap. Maar het verlangen ernaar werd sterker. In de 19e eeuw vonden steeds meer mensen dat de mislukte Franse revolutie nog een keer goed 'afgemaakt' moest worden. Het leek gek genoeg op een religie, een geloof waar grote offers voor nodig waren. Wie de oude orde wil afschaffen, moest bereid zijn tot veel geweld.
Dat zeiden veel revolutionairen zelf ook eerlijk. Ze waren op zoek naar het 'ene geweld dat al het geweld zou afschaffen'. 'Wees dictator, als het moet, voor het welzijn van het land', zei Buonarotti, een invloedrijke 19e-eeuwse revolutionair. De communisten waren dat met hem eens. Karl Marx zei in 1848 dat een revolutie 'onvermijdelijk een wereldoorlog zou inhouden. De revolutie moet Europa veroveren.'
Lenin was het toppunt van de meedogenloze revolutionair. Toen hij in 1917 aan de macht kwam in Rusland, voerde hij een schrikbewind in om met terreur en angst het domme volk af te richten. We moeten Rusland zuiveren, zei Lenin, ‘van al het ongedierte, al die schurkachtige vlooien, en al die rijke bedluizen en hun soortgenoten’. Hang ze op, maak ze af, laat stromen van bloed vloeien. In naam van het paradijs, uiteraard.
Het woord revolutionair heeft voor ons vaak een nobele, menslievende bijklank. Maar vernietiging zit in de kern van het revolutiedenken zit. Wie een mooie wereld wil bouwen, moet eerst heel wat verkeerde mensen uit de weg ruimen. En daarom geldt in de geschiedenis de volgende stelregel: hoe mooier de beloftes van de revolutionair, des te gevaarlijker hij is.
Bronnen:
James Billington, Fire in the Minds of Men. Origins of the Revolutionary Faith (1980)
Hannah Arendt, De revolutie. Macht en onmacht van een modern politiek verschijnsel (1965)
Jack Goldstone, Revolutions. A Very Short Introduction (2013)
Gesproken met Thomas von der Dunk, Annie Jourdan en Jack Goldstone.
Gerelateerde artikelen
- De leegte van geweld (Karavaan der Zotten)
- Staan in de wereld van nu (overig)
- Dodendans (VPRO Gids)
- ‘Onze maatschappij biedt grond voor totalitair denken’ (De Groene Amsterdammer)
- Smachten naar autoriteit (VPRO Gids)
Gebruikte Tags: geschiedenis, geweld