De Groene Amsterdammer (16 augustus 2017)

Het einde van het gezin

Een groot onderzoeksverhaal voor de Groene Amsterdammer. Talloze kinderen in arme buurten maken een echtscheiding mee en groeien op zonder vader. Zo verkruimelt de enige veiligheid die arme mensen hebben: het gezin.

118 x bekeken

Lees ook: 'Gastvrijheid mag je nooit uitbesteden' (overig)

beeld Aart-Jan Venema

Al een paar maanden worden we een paar keer per week uit onze slaap gehouden door ernstige geluidsoverlast. Overlast van jongens die het leuk vinden om urenlang op een stoepje te zitten op een plein waar ze niet wonen, veertig meter van ons slaapkamerraam. Auto’s en scooters rijden af en aan, van drie uur ’s middags tot midden in de nacht, en continu klinkt gepraat en geroep. Elke avond komt de politie opdraven, en elke ochtend een mannetje van de gemeente dat gedwee de bergen plastic bij elkaar prikt.

Er zijn allerlei verklaringen te verzinnen voor hun gedrag. Over hun afkomst, hun studieproblemen, werkloosheid, allemaal interessant, maar als ik kijk naar de jongens die ik wat beter ken, valt me iets op: ze hebben bijna allemaal geen vader. De één zit in een cel (wordt gefluisterd), de tweede is bijna nooit thuis en de derde is helemaal gevlogen.

Het Nederlands Jeugdinstituut (nji) heeft speciaal voor beleidsmakers in een brochure een top-tien opgesteld van ‘beschermende factoren’. Het is een opsomming van de belangrijkste factoren die een kind helpen zich sociaal te ontwikkelen. Met stip bovenaan staat, zes plaatsen vóór cognitieve vaardigheden, een veilige binding met mensen. De basis hiervoor wordt gelegd in de veilige relaties binnen het gezin. Wanneer die relaties niet veilig zijn, door ouderlijke conflicten of zelfs echtscheiding, kan de veilige binding van het kind een grote deuk oplopen.

Heel veel kinderen in mijn wijk, de Utrechtse wijk Overvecht, hebben hun ouders uit elkaar zien gaan. Van de vijfduizend gezinnen met kinderen in deze wijk is maar liefst een derde een eenoudergezin (in de rest van het land is dat één op vijf). Die ouder is bijna altijd de moeder. Hierbij zijn uiteraard niet de ouders gerekend die weer hertrouwd zijn, en ook niet de ouders die nog zullen gaan scheiden voordat hun kinderen volwassen zijn, dus we kunnen makkelijk stellen dat meer dan de helft van de kinderen in de wijk in de loop van hun jeugd hun vader ziet vertrekken. Zoals de Britse psychiater Theodore Dalrymple onlangs schreef over Britse kinderen: er zijn er meer met een televisie op de kamer dan met een vader in huis. Dat is niet bevorderlijk voor een veilige hechting.

Overvecht is een bekende ‘krachtwijk’ in het noorden van de stad, een grote naoorlogse wijk met 35.000 bewoners die vooral in anoniem gebouwde flats wonen. De wijk staat hoog in alle verkeerde lijstjes. Alle instanties in de wijk, van gemeente en politie tot onderwijs- en zorginstellingen, doen hun uiterste best om de sociale problemen aan te pakken. Er wordt veel tijd, geld en passie gestoken in taalles, handhaving, armoedebestrijding, schuldhulpverlening, deradicalisering, onderwijs, opvoedondersteuning, jongerenwerk en nog veel meer. De gemeente heeft onlangs nog een miljoen euro extra uitgetrokken om te voorkomen dat de wijk verder afglijdt. Maar één probleem is in al die programma’s opvallend afwezig: het grote aantal kinderen dat opgroeit in een gebroken gezin. Is er een verband tussen de armoede in onze wijk en het grote aantal scheidingen? En zo ja, is daar iets aan te doen? Blijkbaar is niemand in de positie om deze vragen te stellen.

Dat past natuurlijk heel goed bij de bredere maatschappelijke consensus in Nederland dat iedereen vooral zelf moet uitmaken wat hij of zij in de liefde doet. Het huwelijk, trouw, scheiden, het is niet eens een taboe, het is een non-item. Het gevolg is dat vooral in de armste bevolkingsgroepen de veilige bindingen verdwijnen die kinderen nodig hebben en dat een van de belangrijkste oorzaken, het einde van het huwelijk, niet eens wordt opgemerkt.

Scheiding is natuurlijk een gevoelig onderwerp. Mensen met een moeilijke relatie worstelen vaak jarenlang voordat ze besluiten dat uit elkaar gaan de enige oplossing is. Niemand plant van tevoren een scheiding, en als dat onontkoombaar is, doen veel mensen alles om hun kinderen een zachte landing te geven.

Heel veel mensen denken echter helemaal niet zo goed na over hun relatie, scheiden en over het effect op hun kinderen. Een Marokkaanse vriend zegt het zo: ‘Ze zat te zeuren over de vakantie. Ik heb daar helemaal geen zin in. Ik wil geen problemen aan mijn hoofd. Ik ben liever alleen. Nee, mijn zoontje vindt het niet erg hoor, denk ik. Hij komt elk weekend op bezoek.’ In Marokko, onder druk van de familie, en zonder uitkeringen, zouden ze er eerst alles aan gedaan moeten hebben om er samen uit te komen. Hier in Nederland bemoeit niemand zich met hen en is het heel eenvoudig om meteen de handdoek in de ring te gooien.

Er zijn honderden vergelijkbare arme wijken in Nederland en in al deze wijken wonen heel veel gescheiden mensen. Dat blijkt uit een analyse van de buurtgegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek (cbs). Aan de hand van deze cijfers is het mogelijk om op buurtniveau correlaties te ontdekken tussen burgerlijke staat en andere kenmerken, zoals etniciteit, gezinssamenstelling of inkomen (zie kader en grafiek).

Zo blijkt dat wijken met veel Surinamers en Antillianen een heel hoog scheidingspercentage hebben – een bekend fenomeen. In gereformeerde dorpen ligt het percentage juist lager dan elders. Maar de factor die het meest met echtscheiding correleert, is de armoede in de buurt. Of het nu gaat om Utrecht, Rotterdam, Heerlen, Groningen, Zeist, Eindhoven of Almelo: het percentage lage inkomens is de beste voorspeller voor het aantal echtscheidingen in een wijk.

Dit hoeft niet te betekenen dat arme mensen vaker scheiden. Het kan ook omgekeerd zijn: na een scheiding worden mensen armer en verhuizen zij naar een arme wijk. ‘Mensen die scheiden, zien hun inkomen dalen, en met dat lage inkomen kunnen ze vaak alleen terecht in wijken als Overvecht’, zegt Marjolijn Distelbrink, onderzoeker bij het Verwey-Jonker Instituut.

‘Ze zat te zeuren over de vakantie. Ik heb daar helemaal geen zin in. Ik ben liever alleen’

Gescheiden mensen zijn vaak kwetsbaar, legt ze uit. ‘Er speelt een combinatie van factoren. Scheiding leidt tot veel stress. Het is voor vrouwen moeilijk om zich aan te passen aan het alleenstaande ouderschap. Dat geldt zeker voor Turkse en Marokkaanse moeders. Die hebben na een scheiding meestal een laag inkomen omdat ze tijdens hun huwelijk vaak huismoeder zijn en daarom niet zo snel aan het werk zullen raken. Ook is de emotionele klap voor hen groter dan voor autochtone vrouwen en ze krijgen na hun scheiding minder steun vanuit hun gemeenschap. Het huwelijk heeft veel status, dus de gevolgen zijn veel groter als dat wegvalt. Daar komt veel schaamte bij kijken.’

Dat laatste verandert wel. Allochtone groepen lijken de autochtone bevolking op dit vlak zelfs in te halen. Volgens de Landelijke Jeugdmonitor van het cbs is tegenwoordig 16 procent van alle Turkse en Marokkaanse ouders met thuiswonende kinderen alleenstaand. Voor autochtone ouders is dat 11 procent.

Scheiding kan dus leiden tot armoede en stress. Maar het werkt ook andersom, zegt de Marokkaans-Nederlandse psychologe Yamina Seddik. Ze woont in Overvecht en was vroeger sociaal makelaar in verschillende buurthuizen in de wijk, waar ze honderden levensverhalen hoorde. ‘Mensen kwamen naar ons toe als ze wilden praten over hun problemen. Het ging vaak over geld, werkloosheid, schulden. Mensen in deze wijk hebben veel stress. Ik zag dat dat vaak leidde tot ernstige relatieproblemen.’ Daar komt nog de specifieke situatie bij van migranten. ‘Veel van hen hebben hun thuis in hun vaderland verlaten en zijn hierheen gekomen met hoge verwachtingen. Die lopen stuk op de realiteit.’ Het leven in Nederland is zwaarder en stressvoller dan ze hadden gedacht. ‘Ook dat zie ik tot conflicten in de relatie leiden.’

Armoede en slechte relaties, het is een vicieuze cirkel. Een Nederlandse man uit de buurt, gescheiden, twee kinderen, vertelt: ‘Mijn vrouw kwam uit een gebroken gezin en had grote psychische problemen. In het begin ging het wel goed, ze ging zich beter voelen door onze relatie. Maar door geldtekort begonnen er conflicten. Ze had nooit geleerd om met geld om te gaan. Zij is iemand die in alle aanbiedingen trapt, die voor drie maanden duur Bolletje-beschuit koopt omdat het in de aanbieding is, terwijl ze nog maar veertig euro voor de hele week heeft.’ De stress van het leven, de onregelmatige werktijden, de eigen psychische problemen, alles bij elkaar maakte het de conflicten in zijn huwelijk onoplosbaar.

Maakt het uit of iemand met een laag inkomen en een problematische relatie in een arme of rijke buurt woont? Jazeker, zegt Inge van der Valk, die als pedagoog aan de Universiteit Utrecht onderzoek doet naar echtscheidingen. In elk geval als de sociale cohesie in de betreffende buurt laag is. ‘Zonder sociale cohesie in de omgeving is het veel moeilijker om de relatie goed te houden. Simpele gesprekjes met moeders op het schoolplein, die vertellen over hun eigen sores, dat helpt al. Dat relativeert je eigen problemen. Je leert van elkaar en je hoort dat je niet de enige bent. In buurten waar die cohesie ontbreekt, zijn mensen veel kwetsbaarder.’

Uit wetenschappelijk onderzoek komt inmiddels onomstotelijk naar voren dat een scheiding gemiddeld negatieve gevolgen heeft voor kinderen. In een rapport, genaamd Wat werkt bij scheiding?, heeft het nji verschillende onderzoeken hierover samengevat. Wat blijkt: scheiding leidt op langere termijn tot een lager opleidingsniveau, minder inkomen, een groter risico op depressie, een groter risico op alcohol- en drugsgebruik en een zwakkere band met de ouders. Daar zijn deels materiële oorzaken voor, zoals de financiële problemen die ontstaan na een scheiding. Maar voor een groot deel gaat het om onzichtbare problemen, benadrukt Van der Valk. ‘Het heeft in de kern te maken met veiligheid, het opgroeien tot zelfstandig individu. Scheiding leidt vaak tot loyaliteitsproblemen en schuldgevoelens bij kinderen, met aanzienlijke langetermijngevolgen.’

De verklarende factor hierbij is overigens niet de scheiding zelf, zeggen wetenschappers, maar de conflicten tussen de beide ouders. ‘Maar het is een misvatting om daaruit te concluderen dat een scheiding niet problematisch is. Ons onderzoek laat namelijk zien dat scheiden in de regel tot een toename van conflicten leidt. Scheiden polariseert, en het netwerk eromheen polariseert mee’, weet Van der Valk. ‘Een eenvoudige opmerking over je ex kan je kind de gedachte geven: “O, dan zal ik ook wel fout zitten.” Als je bij elkaar blijft, maak je ook wel eens ruzie, onder het eten bijvoorbeeld. Maar daarna moet je toch gewoon weer samen de tafel afruimen. Als je niet bij elkaar woont, kunnen conflicten veel dieper worden.’

Er is nog een heel belangrijk effect van scheiding op kinderen. Als ze later volwassen zijn, scheiden zij ook weer vaker. Volgens het cbs is de kans op scheiding twee keer zo groot als een van beide partners gescheiden ouders heeft. De kans op scheiding is zelfs drie keer zo groot als beide partners gescheiden ouders hebben. Kortom, net als armoede worden ook relatieproblemen van generatie op generatie doorgegeven.

Het is nog maar vier uur in de middag, maar de eerste scooters en auto’s zijn er al weer. De waterpijpen staan pontificaal op de stoep. Dat wordt weer feest voor onze deur, vanavond en vannacht. Een vrouw roept een van de jongens vanaf een balkon. Toen ik deze jongen eens bijles gaf, zes jaar geleden, schokte het me al om te zien hoe hij en zijn familie slechts schreeuwend met elkaar konden communiceren. Er is weinig veranderd, blijkt uit de ziektes die hij zijn tante toeroept, voordat hij in zijn auto stapt en wegscheurt.

Als veel kinderen in een wijk alleen bij hun moeder opgroeien, zijn de gevolgen niet moeilijk te voorspellen, zegt Inge van der Valk. Meer kinderen op straat, minder controle door de ouders en meer kleine criminaliteit. ‘De gevolgen van scheiding zijn voor jongens en meisjes gemiddeld anders. Je ziet dat bestaande verschillen worden uitvergroot wanneer de basisveiligheid ontbreekt. De meeste jongens externaliseren de problemen. Die worden bijvoorbeeld delinquent of maken hun school niet af. De meeste meisjes internaliseren hun onveiligheid. Die krijgen veel vaker last van angstgevoelens en depressieve gevoelens.’

‘Onze jongeren zijn vooral bezig met een chickie scoren, over vaste relaties hebben we het niet met ze’

In een patriarchale cultuur komt er nog een probleem bij, stelt Van der Valk: ‘Als de vader verdwijnt, heeft de moeder vaak nog weinig in te brengen tegen de jongetjes. En in arme, anonieme buurten is het dan heel moeilijk om tegenwicht te bieden tegen slechte vrienden.’

Veel kinderen worden door de scheiding van hun ouders op achterstand gezet. Je zou denken dat in deze wijken de alarmbellen hierover afgaan. Het tegendeel is waar. Scheidingen voorkomen staat bij niemand op de radar. ‘Wij hebben het er nooit over’, zeggen medewerkers van de Centra voor Jeugd en Gezin. Een woordvoerder bevestigt dit beeld. Volgens hen kloppen mensen niet aan voor relatieproblemen, ze komen pas als alles te laat is en ze in een vechtscheiding zitten. Ook de opvoedcafés en -gesprekken gaan er niet over. Daar komen vrouwen die praten over opvoeding, maar niet over hoe je dit samen met je partner zou kunnen aanpakken. En de wijkprogramma’s van de gemeente? Daar komt het woord relatie of huwelijk niet voor.

Jongerenwerkers reageren desgevraagd gereserveerd. Nee, relaties staat als thema niet op hun agenda. ‘Onze jongeren zijn vooral bezig met een chickie scoren, over vaste relaties hebben we het niet met ze’, is het enige wat een woordvoerder erover kan melden. Ook voor docenten blijkt dit geen thema te zijn waar ze het met leerlingen over hebben. Ze zijn al blij, vertelt een biologiedocente, als ze het een keer serieus over seks kunnen hebben, een onderwerp dat in deze wijk vaak nog omgeven is met taboes en schaamte. Het gevolg is dus dat een jongere, als hij of zij de volwassen leeftijd bereikt, wel voorlichting heeft gehad over hoe je een condoom afrolt, maar niet over hoe je voor je relatie zorgt. Hij of zij heeft wel geleerd dat je vooral zelf mag weten wat je doet in je seksleven, maar over de verantwoordelijkheden die daarbij horen heeft nog nooit iemand verteld.

Het leidt ertoe dat veel jonge mensen in een relatie verzeild raken die bij voorbaat kansloos lijkt. Toch doen de meeste mensen die eenmaal in de problemen zitten alsof het hen allemaal is overkomen. Dat was ook al de verzuchting van Theodore Dalrymple, als arts-psychiater in Birmingham met patiënten uit de witte onderklasse. Waarom krijg ik altijd maar weer vrouwen op mijn spreekuur die klagen over hun partner, terwijl ze altijd al wisten dat het foute mannen waren, schrijft hij in zijn boek Leven aan de onderkant. ‘Ze weten dat bij de meeste mannen die ze hebben uitgezocht, het kwaad er al met grote letters op geschreven staat, soms heel letterlijk in de vorm van tatoeages als FUCK OFF of MAD DOG.’ Maar als de psychiater hen hier dan op wijst, zijn ze geschokt. Ze zijn toch slachtoffer, wie denkt hij wel dat hij is dat hij begint over verantwoordelijkheid, en daarbij dus ook nog een moreel oordeel velt?

Het is het dramatische gevolg van de seksuele revolutie, betoogt Dalrymple. ‘Onderdeel van de seksuele bevrijding was de vernietiging van het huwelijk, om zo het aantal onschuldige zinnelijke genietingen te vergroten.’ Heel leuk, zegt hij, maar wel voor de elite. Zij hadden genoeg inkomen, opleiding en sociaal kapitaal om de klappen op te vangen, en om uiteindelijk alsnog voor een braaf burgergezin te kiezen. Maar voor de onderklasse is het enige instituut uit elkaar gevallen dat houvast bood: het gezin.

In Amerika kaartte de Amerikaanse historica Gertrude Himmelfarb dit al in de jaren negentig aan. In haar boek The De-moralization of Society onderzoekt ze de erosie van conservatieve waarden zoals hard werken, soberheid en huwelijkse trouw in de loop van meer dan een eeuw, en dan vooral onder de armste bevolking. Steeds meer Amerikaanse kinderen worden buiten het huwelijk geboren. In 1960 was dat nog maar vijf procent, nu is dat veertig procent. Kinderen krijgen buiten het huwelijk noemt men tegenwoordig een ‘alternatieve vorm van ouderschap’, aldus Himmelfarb, maar tegelijk zitten de gevangenissen vol met jonge mannen uit gebroken gezinnen. Het is logisch, schrijft ze: als we de armoede alleen nog maar bestrijden met loketten en uitkeringen, en geen enkele morele boodschap meer durven uitdragen, dan holt dat de samenleving uit.

De desintegratie van het gezin is in Engeland en Amerika de laatste jaren inzet geworden van een hevige cultuurstrijd. Liberaal en conservatief staan hierin lijnrecht tegenover elkaar. Terwijl de een alle ellende wijt aan de vrije markt, ziet de ander de moderne seksuele moraal als grote boosdoener.

In mijn mening ligt de waarheid niet in het midden. Beide kampen hebben gelijk, en beide kampen hebben een gigantische blinde vlek. Ik kan niet begrijpen hoe conservatieve mensen kunnen opkomen voor bescherming van de familie, maar ondertussen alle grenzen slechten voor een kapitalisme dat mensen reduceert tot inwisselbare radertjes. Maar net zo min begrijp ik hoe progressieve mensen hartstochtelijk kunnen pleiten voor maatregelen tegen milieuvervuiling, maar niet tegen overspelbureau Second Love, om maar een voorbeeld te noemen. Zowel economische krachten als ideeën kunnen onze samenleving maken of breken. Maar zolang het individu centraal staat in onze analyses, in plaats van relaties, zien we dit jammerlijk over het hoofd.

‘Gescheiden moeders gebruiken meer slaapmiddelen en angstremmers. Vaders gaan meer roken en drinken’

Dat er een generatie onveilig gehechte kinderen opgroeit, is een recept voor een totale verbrokkeling, waarschuwde de Belgische psychiater Dirk De Wachter in 2011 al in zijn boek Borderline times: Het einde van de normaliteit. Mensen die door onveilige families of andere oorzaken niet goed zijn gehecht kunnen geen duurzame relaties aangaan, niet in hun liefdesleven, niet met hun eigen kinderen en niet op hun werk. Het gevolg is dat mensen verlangen naar zowel overdreven nabijheid als overdreven vrijheid. Mensen gaan elkaar tegelijkertijd negeren en beknellen.

Het aantal kinderen dat zonder vader opgroeit, blijft ook in Nederland toenemen. Intussen woont maar liefst 25 procent van alle vijftienjarigen niet bij hun vader, anderhalf keer zo veel als twintig jaar geleden. Het fenomeen doet zich in de hele samenleving gelden. De kinderen van de bovenlaag kunnen echter nog net iets langer teren op het sociale kapitaal dat ze hebben geërfd. De kinderen van de onderklasse erven niets en moeten de rekening van hun ouders betalen.

In mijn Utrechtse wijk zie ik vaak een mengeling van traditionele masculiene waarden met de liberale volg-je-verlangens-grenzeloosheid. Ik denk aan de vader (niet de biologische vader trouwens) van een kleutermeisje hier op school, die aanpapte met de moeder van haar klasgenootje. Hij verbrak alle banden met zijn vrouw en ook met zijn dochter. Hij komt nog steeds elke dag naar haar klas, maar niet meer voor haar, alleen voor haar vriendinnetje. Hartverscheurend. Beide meisjes lopen nu al bij de psycholoog.

Deze vader is een hoogopgeleide witte Nederlander die waarschijnlijk heeft geleerd dat je altijd heel authentiek je diepste verlangens moet volgen.

De kans is groot dat hij de reclames kent van de echtscheidingsbureaus, die vrolijk adverteren met slogans als ‘Makkelijk snel scheiden’ en ‘Zorgeloos’. Een scheidingsmediator in Utrecht van bureau 2Divorce presenteert zich op haar website met de volgende zin: ‘Afgelopen jaren heb ik al meer dan honderd stellen geholpen de scheiding succesvol en met onderling begrip af te ronden. En toch blijft iedere scheiding weer uniek. Scheiden is maatwerk, er zijn geen twee mensen zoals jullie.’ Dat klinkt alsof het over een nieuwe keuken gaat.

Natuurlijk is het goed dat mensen goed begeleid worden bij een scheiding, maar waarom wordt er niet eerder hulp aangeboden? ‘De cultuur is toch dat iedereen dit zelf moet uitzoeken’, geeft Inge van der Valk als verklaring. ‘Dat is jammer. Daardoor is er heel weinig aandacht voor het voorkómen van echtscheiding. Ik heb zelf twee keer een onderzoeksvoorstel ingediend naar de preventie van echtscheiding, maar daar is geen geld voor. Er zijn goede programma’s voor relatieondersteuning. Niet zo veel, maar ze zijn wel degelijk nuttig. Daar leer je bijvoorbeeld om één keer per week iets samen te doen, zonder tv. Dat zijn heel effectieve tips hoor. Maar we vinden het al snel braaf en moraliserend om te zeggen dat mensen aan hun relatie moeten werken.’

Vreemd, vindt Van der Valk, als je bedenkt wat voor kostenpost het is. ‘Gescheiden mensen zijn grote zorggebruikers. Moeders gebruiken meer antidepressiva, slaapmiddelen en angstremmers. Vaders gaan meer roken, drinken en drugs gebruiken. Dat is keihard aan te tonen.’ Relatietherapie wordt echter weinig aangeboden, en wie het wél zou willen, krijgt het niet meer vergoed door de zorgverzekering.

Gezien de geringe belangstelling voor huwelijken in het formele circuit is het extra interessant om te kijken naar de mensen in de wijk die er wél over praten. Dat gebeurt vooral in religieuze groepen. Zoals Al Amal, een Utrechtse vrouwenorganisatie die vooral onder Marokkanen werkt. Vijftien jaar geleden waren we hier helemaal niet mee bezig, zegt Fatouch Chanaat, mede-oprichter en medewerker van de groep. Maar tegenwoordig komen onze vertrouwenspersonen zo vaak huwelijksproblemen tegen, dat we steeds meer inzetten op de relatie man-vrouw. Ik denk dat we hier alleen al in Overvecht tientallen mensen per jaar mee helpen.’

‘Heeft iemand een gymschoen afgepakt? Pets! Ze slaan er gewoon op los, die kleine pukkeltjes’

Jonge vrouwen dromen over hun huwelijk, in een prachtige jurk, maar ze weten niet waarvoor ze tekenen, is haar ervaring. ‘Ze realiseren zich ook niet wat scheiding voor hun kinderen betekent. Er is zo weinig kennis. We spiegelen dat. We vragen: wat gaat scheiding jullie nu écht opleveren? We luisteren naar man én vrouw. Vroeger stonden we misschien meer aan de kant van de vrouw, maar we zien nu dat vrouwen ook een belangrijk aandeel in het conflict hebben. We willen de partners op een onpartijdige manier helpen om elkaars visie beter over te brengen, om zo te zoeken naar overeenkomsten en verschillen.’

Als mensen dan nog steeds willen scheiden, mag dat natuurlijk. ‘Maar mijn ervaring is dat de meeste mensen toch gaan proberen om aan hun relatie te werken. En zelfs als dat niet meer helpt, geeft het hun achteraf een trots gevoel dat ze alles voor de kinderen hebben geprobeerd.’

Voor Al Amal is geloof een belangrijk onderdeel van de hulpverlening. ‘De islam leert dat je mag scheiden, maar wel nadat je alles hebt gedaan om het te voorkomen. Sommige mannen denken dat ze alles mogen bepalen. Of zelfs dat ze van de islam hun vrouw mogen slaan. Wij komen dan met een imam, om uit te leggen dat dat niet klopt. Dit zou de officiële hulpverlening nooit kunnen.’

Ook in christelijke netwerken wordt, weer op een heel andere manier, gesproken over relatieproblemen. Mede geïnspireerd door haar eigen scheiding stopt Shima, een jonge Iraanse vrouw, veel tijd in pastorale gesprekken over dit onderwerp. Wat haar vooral raakt is de pijn die mensen van generatie op generatie doorgeven. Dat heeft ze zelf ondervonden. ‘Mensen herhalen de fouten van hun ouders. Dat heb ik ook gedaan. Mijn ouders zijn gescheiden. Ik had een problematische relatie met mijn vader en mijn stiefvader. Dan groei je op met een tekort. Je grijpt alles aan wat je kunt krijgen om maar liefde te krijgen, dus ook de eerste de beste foute man die op je pad komt. Het is heel eenvoudig. Als je dorst hebt, drink je alles.’

Van die man is ze intussen gescheiden. Een baan heeft ze niet, niet eens een verblijfsvergunning, maar ze is fulltime in touw voor een Iraanse kerkelijke groep. Vandaag heeft ze rijst en kip gemaakt voor een groep van twintig mensen, man en vrouw, jong en oud, die naar de wekelijkse bijbelstudie in het Farsi komen. ‘Kijk naar deze mensen hier’, zegt ze. ‘Weet je waar ze bijna allemaal mee lopen? Met een verstoorde relatie met hun vader. Echt, dat probleem is groter dan het islamitische regime in mijn vaderland. En daardoor komen ze zelf ook allemaal weer in relatieproblemen terecht.’

Ook voor Shima speelt geloof een cruciale rol in de hulpverlening. ‘Deze mensen komen hier niet toevallig. Wat hen aanspreekt, is het beeld van God als vader. Want hun eigen vader, die was er niet voor ze. Als je je weer geliefd voelt door een vader, kun je vergeven, en dat maakt je veel vrijer om gezonde relaties met anderen aan te gaan.’

We moeten kinderen veel eerder de vaardigheden aanleren die nodig zijn om goede relaties te onderhouden, vindt Ineke Rozema, die met haar eigen stichting Desalniettemin met voortijdig schoolverlaters werkt. Veel kinderen in Overvecht, waar ze veel werkt, zien niet eens dat keuzes überhaupt gevolgen hebben, vertelt ze. ‘Het is echt schokkend om te zien hoe kinderen hier op de basisschool met elkaar omgaan. Zelfs de kleuters al. Heeft iemand een gymschoen afgepakt? Pets! Ze slaan er gewoon op los, die kleine pukkeltjes. Ik vind dat echt heel gek om te zien.’

Morgen gaat Rozema naar groep acht voor een weerbaarheidstraining. ‘Dan gaan we leren dat je kunt kiezen hoe je reageert bij een conflict. Veel kinderen weten echt niet dat ze een keus hebben, ze denken dat de omgeving bepaalt wat er gebeurt. Maar ze kiezen zelf! Ik denk dat het daar begint. Alleen dan kunnen ze ook leren dat je een keuze kunt maken over wat voor partner goed voor je is. In plaats van dat je alleen je gevoel volgt.’

Deze verhalen uit de praktijk van Overvecht laten zien dat het dus wel degelijk kan, spreken over verantwoordelijkheden, relaties, en zelfs over wat een huwelijk inhoudt. Eenvoudig is het niet. En het is al helemaal niet van bovenaf te organiseren – een cultuur waar mensen trouw zijn aan hun relaties en hun verantwoordelijkheden. Daarin heeft de liberale ideologie gelijk. Maar dat is iets anders dan de kop in het zand steken en doen alsof de sociale problemen allemaal strubbelingen zijn op weg naar een liberaal paradijs, waar iedereen zichzelf kan ontplooien, terwijl de achterbuurten laten zien dat onze samenleving van onderaf aan het eroderen is.

Gerelateerde artikelen

• Tegeltuinen, Jacques Ellul en de invloed van techniek (podcasts)
• Vrije ruimte uithakken (Karavaan der Zotten)
• 'Gastvrijheid mag je nooit uitbesteden' (overig)
• Back to reality (English, overig)
• Wil de gemeente meebetalen aan duurzame energiebronnen? (overig)

Gebruikte Tags: overvecht

Reageren?

Naam

E-mail (optioneel veld)

URL (optioneel veld)

Reactie

Spamtest: 2 plus 2 is

Reactiemoderatie staat aan op deze site. Dit betekent dat je reactie niet zichtbaar zal zijn, tot deze is goedgekeurd door een beheerder.

Persoonlijke info onthouden?
Ja, onthoud mij met een cookie.

Kleine lettertjes: Alle HTML-tags behalve <b> en <i> zullen uit je reactie worden verwijderd. Je maakt links door gewoon een URL of e-mailadres in te typen.

Terug naar www.frankmulder.info