De Nieuwe Koers (december 2006)
Topeconoom Stiglitz: politici moeten mondialer denken
Het geld gaat van arm naar rijk, zegt Nobelprijswinnaar Stiglitz. Een belangrijke oorzaak: overheden vertikken het om over grenzen heen te kijken.
144 x bekeken- Lees ook: Hoe Goldman Sachs staatsschuld wegtovert (VPRO Gids)
Dit artikel is een bewerking van een hoofdstuk uit ons boek Moet groei? Bekende economen aan de tand gevoeld over een (on)zinnige vraag.
Joseph Stiglitz is weer op tournee. Sinds de econoom om zijn kritische houding werd afgeserveerd als topman bij de Wereldbank en vervolgens werd gelauwerd met de Nobelprijs voor de Economie, is zijn populariteit ongekend. Op het gebied van marktfalen is hij de autoriteit. Onlangs bracht de professor een bezoek aan Nederland ter promotie van zijn nieuwe boek Eerlijke globalisering. Volgens hem zijn de regels van de wereldhandel zo krom, dat de armen de rijken subsidiëren. Dat moet anders, vindt Stiglitz.
Bent u antiglobalist?
,,Nee, zeker niet. Ik ben positief over de kansen die de arme landen krijgen door de globalisering - dat is de wereldwijde integratie van goederen, diensten, kapitaal en arbeid. Alle bootjes kunnen omhoog komen door het getij van die globalisering. In theorie. In werkelijkheid slaan de kleine bootjes om, doordat de regels zo slecht zijn. Het geld gaat van arm naar rijk. Arme landen betalen meer geld aan schuldaflossingen dan dat er binnenkomt in de vorm van hulp. Globalisering brengt nu niet wat het zou kunnen brengen."
Is dat niet afhankelijk van waar we kijken? In China en India komen miljoenen mensen vrij van armoede.
,,Dat komt doordat die landen de globalisering hebben gestuurd. Je kunt je zelfs afvragen of hun succes door de globalisering komt, of door hun eigen systeem. Zij hebben zelf de economie gemanaged. Er vallen klappen door globalisering. Land na land komt vast te zitten in de schulden. Dat zijn geen incidenten meer, voor mij wijst dat op structurele fouten. Terwijl de vrije wereldhandel zo veel kansen biedt."
Waardoor ontstaat de scheefgroei?
,,De eerste oorzaak die ik zie, is het democratische tekort. Terwijl de economie niet meer aan grenzen gebonden is, wil de politiek maar niet mondialiseren. De gedachtewereld van politici gaat niet over grenzen heen. Ik zag dat heel sterk in mijn tijd als econoom in het Witte Huis: we spraken openlijk over de eerlijkheid van allerlei plannen. Maar zodra de minister van Handel naar het buitenland ging, moest hij de beste deal voor de VS sluiten. Sterker nog: de beste deal voor de partijen die de verkiezingskas hadden gespekt. Rechtvaardigheid telde niet. Alleen de belangen van een kleine groep."
Als de rijken rijker worden, zal dat doorsijpelen naar de armen, zeggen sommigen.
,,Ik geloof niet in die zogenaamde trickle down-theorie. Die klopt niet. De economische theorie voorspelt heel goed dat een wereldwijde vrije markt gemiddeld zal leiden tot winst, maar dat er winnaars en verliezers zullen zijn. Je zult de verliezers moeten compenseren als je wilt dat iedereen beter af is. En dat is mijn tweede verklaring voor de problemen. Ondanks de retoriek worden de verliezers niet gecompenseerd. De laaggeschoolden in de Verenigde Staten bijvoorbeeld: zij zijn er door de import uit lagelonenlanden flink op achteruitgegaan. Hun lonen zijn de afgelopen decennia gemiddeld al met 30 procent gedaald, maar van compensatie is geen sprake."
Is het op de lange termijn niet beter voor iedereen als we de markt z'n werk laten doen?
,,De lange termijn is niet zo interessant als je het over mensen hebt. Zoals de oude Keynes al zei: 'Op de lange termijn zijn we allemaal dood.' We zullen mensen moeten helpen met omscholing of reïntegratie. Bovendien verspillen we menselijk kapitaal en krijgen we geen efficiënte uitkomst als we de markt op z'n beloop laten."
Inefficiëntie
Spreken over de inefficiëntie van de vrije markt is een thuiswedstrijd voor Joseph Stiglitz. De Nobelprijs voor de Economie ontving hij in 2001 voor zijn onderzoek naar asymmetrie in informatie in markten. Hij spreekt niet gepassioneerd over rechten voor de armen, of over het leven in sloppenwijken. Stiglitz komt juist met rustige, academische afwegingen over de verspilling van kennis, die bijvoorbeeld optreedt wanneer er sprake is van een monopolie op intellectueel eigendom. Dat is schadelijk, niet als het gaat om een cd van Robbie Williams, maar wel als dat gaat om medicijnen tegen aids.
,,Het is op zich al merkwaardig dat intellectuele eigendomsrechten, patenten dus, een onderdeel zijn geworden van de internationale handelsovereenkomsten. Dat is gebeurd onder druk van het bedrijfsleven, dat nu sancties mag eisen. Economen zouden niet aankomen met zoiets inefficiënts. Een materieel eigendomsrecht beschermt het gebruik van een goed, maar een intellectueel eigendomsrecht beschermt het niet-gebruiken van kennis. Dat is verspilling."
"Bekend is het voorbeeld van een Amerikaans bedrijf dat het patent verwierf op basmatirijst. Terwijl het al tijden door Indiase boeren wordt verkocht. Maar in de VS was basmatirijst niet bekend, dus dat bedrijf verkreeg het alleenrecht op de verkoop ervan. Die bizarre situatie is gelukkig teruggedraaid door de rechter. Helaas gebeurt dat niet met de perverse gevolgen van de patenten op aidsremmende medicijnen. Die kosten nu 10.000 dollar, terwijl andere bedrijven de medicijnen voor 300 dollar kunnen namaken (gemiddelde prijs per behandeling per jaar, red.). Maar dat is nu verboden."
Zonder patenten toch geen onderzoek? Door die patenten kunnen bedrijven investeren in nieuwe medicijnen.
,,Dat hoopt men. Maar uiteindelijk besteden die bedrijven meer geld aan marketing dan aan onderzoek. Ze besteden meer geld aan onderzoek naar lifestyle-ziektes, zoals haargroei, dan aan onderzoek naar ernstige ziektes. En het meeste onderzoek wordt gedaan naar ziektes in het Westen, en niet naar ziektes in het Zuiden. Degene met de koopkracht bepaalt wat er gebeurt."
Datzelfde ziet u gebeuren bij de regelgeving rond klimaatverandering, schrijft u.
,,Ook daarin wordt het algemeen belang genegeerd, ten bate van een kleine groep. Het zou economisch logisch zijn om slechte dingen te belasten en goede dingen te stimuleren. We zouden eigenlijk belasting moeten heffen op vervuiling, en geen belasting moeten heffen op arbeid. Op dit moment is het precies andersom! Voor arbeid betaal je belasting en voor vervuiling betaal je niets."
Wat is het alternatief?
,,De belasting verschuiven. Nederland kan in plaats van BTW een belasting gaan heffen op vervuiling. Zowel op de eigen goederen als op alles wat de grens over komt. Dat kost in totaal niets extra."
Is het Kyotoverdrag een stap in de goede richting?
,,Er zit een enorme blunder in het Kyotoverdrag: het verminderen van ontbossing wordt niet beloond. Ontwikkelingslanden die niets aanplanten, maar wel de houtkap tegengaan en daarmee enorm veel doen om de CO2 uit de atmosfeer te halen, krijgen helemaal geen compensatie. Terwijl hun vrijwillige maatregelen, als je de prijzen van de huidige emissierechten bekijkt, meer waard zijn dan de totale ontwikkelingshulp. Dus weer zien we dat de armen de rijken helpen."
In uw boek bespreekt u allerlei gebieden waar de globalisering door de slechte regels verkeerd uitpakt, van katoensubsidies tot corruptiebestrijding. Komt dat doordat nationale belangen voorop staan?
,,Sterker nog, het komt door bedrijfsbelangen. Een kleine groep producenten bepaalt de regels, of het nu gaat om katoensubsidies of om intellectueel eigendom. Terwijl een groot aantal van de multinationals amper belasting betaalt. Geheime bankrekeningen op kleine eilanden, dat kan allemaal."
Wat zou de politiek kunnen doen?
,,Heel eenvoudig: het bankgeheim afschaffen en de monopolieposities van multinationals aanpakken. Er zijn goede richtlijnen opgesteld door de OESO, de club van rijke landen. Ze worden alleen niet doorgevoerd! Het leiderschap onder politici ontbreekt volkomen. Ik zie meer leiderschap bij bedrijven. Er zijn goede bedrijven die om regelgeving vragen. Omdat ze anders uit de markt worden geprijsd door concurrenten en worden gedwongen om mee te doen met de race to the bottom.
Maar de politiek denkt niet zo mondiaal. Een bedrijf als Union Carbide, dat verantwoordelijk was voor de giframp in Bhopal, wordt in de Verenigde Staten niet gestraft en ook niet uitgeleverd aan India. Het lijkt op de sheriff die de bandiet ziet staan, maar hem niet mag arresteren omdat hij zich bevindt op een ander territorium."
Groei
Ondanks uw kritiek ziet u geen alternatief voor globalisering. Moeten we arme landen eigenlijk wel meezuigen in de ratrace van economische groei?
,,Een land waarin de mensen worstelen om genoeg te eten te krijgen, moet de kans krijgen om zich te ontplooien. We kunnen niet zeggen: jullie moeten niet groeien. Wellicht zouden rijke landen minder moeten groeien, maar ook daar is nog armoede. Vijftig miljoen Amerikanen hebben geen ziektekostenverzekering. Er is geen alternatief. Het is van het grootste belang dat de bodem omhoog komt."
Gaat groei niet vaak ten koste van welzijn?
,,Dat ligt eraan. Wel als je groei uitdrukt in Bruto Nationaal Product (BNP). We willen een verbetering van het welzijn en de levensstandaard, maar het BNP kijkt vooral naar wat er geproduceerd wordt in een land. In ontwikkelingslanden leidt productiegroei behalve tot meer inkomen vaak ook tot ernstige milieuvervuiling en degradatie. Bovendien komt veel rijkdom in handen van buitenlandse bedrijven wanneer ontwikkelingslanden het pad van de privatisering opgaan. De rijkdom van een land kan dus achteruitgaan, terwijl het BNP stijgt."
Hoe zou u het meten?
,,Ik ben zelf voorstander van het spreken van balanstotalen in plaats van tekorten. Regeringen zijn gespitst op tekorten, maar die zeggen helemaal niets. Je kunt geld lenen voor een vakantie, daarvan word je arm. Maar je kunt ook geld lenen voor een investering, en daarvan word je misschien wel rijk. Geld besteden aan het milieu is niet 'slecht voor de economie'. Misschien levert het wel milieuopbrengsten op waardoor je balanstotaal beter wordt. Ik heb overigens gewerkt aan een Groen Netto Nationaal Product, waar die verschillende aspecten beter in worden meegenomen."
Ook met een groene groei kan de verdeling oneerlijk zijn.
,,Dat klopt. Wat hebben we eraan als het inkomen van Bill Gates groeit, terwijl het besteedbaar inkomen van een grote groep Amerikanen afneemt? Maar omdat de rijken anders niet bereid zijn tot herverdeling, zie ik toch geen alternatief voor economische groei."
Eetstokjes
Wat als natuurlijke hulpbronnen daardoor worden uitgeput?
,,Je kunt je zorgen maken over de groei in het Westen, maar die zit vooral in de dienstensector, wat minder natuurlijke hulpbronnen kost. Het echte probleem ligt nu bij de ontwikkelingslanden. Zij zitten in de fase waarbij ze sterk afhankelijk zijn van grondstoffen en energie. Dat zal leiden tot schaarste en dat leidt gelukkig vanzelf tot zuinigheid. We kunnen niet tegen de Chinezen zeggen: jullie mogen geen auto's hebben, want daar hebben de Amerikanen er al heel veel van. Wel zal iedereen door de prijzen gedwongen worden om anders te gaan leven."
Gelooft u daarin? Nog nooit is het benzinegebruik verminderd vanwege de stijgende grondstoffenprijzen.
,,Het gaat inderdaad niet snel genoeg. We veranderen onze vanzelfsprekende gewoontes pas als ze echt te duur worden. Overigens zijn er zelfs ontwikkelingen in China. Daar is nu een toeslag ingevoerd voor de eetstokjes die dagelijks met miljoenen worden weggegooid. We gaan wel veranderen. De grote vraag is: gebeurt dat voor of na een wereldwijde crisis?"
Die crisis is er al. Veel mensen kunnen nu hun eerste levensbehoeften niet meer betalen. Dankzij de landbouwrevolutie in India is de rijstopbrengst vergroot en de prijs gekelderd. Maar daardoor zijn de boeren armer geworden.
,,Maar de armen in de stad kunnen eindelijk rijst betalen. Er zijn altijd winnaars en verliezers. Ik denk dat in veel landen de armsten zullen kunnen profiteren van de grondstoffenschaarste die eraan gaat komen."
Betekent dat niet dat u de bijbehorende uitsluiting voor lief neemt? Een voorbeeld: door de overbevissing moeten Nederlandse vissers uitwijken naar Afrika, wat de vis voor de lokale bevolking duurder zal maken.
,,Ik ken de situatie niet, maar dat zou goed kunnen. Tegelijkertijd zal een andere groep juist verdienen aan deze vishandel met Nederland. Zij zullen de verliezers moeten compenseren.
Ik zie twee opties: in de huidige situatie de wereld anders verdelen. Daar is helaas geen draagvlak voor. De tweede optie is: toch maar inzetten op een algehele groei van de economie. Maar, zoals ik in mijn boek schrijf: met andere regels. Zodat de armen meegroeien."
Wat zou er als eerste moeten gebeuren?
,,In ieder geval moet het maatschappelijk middenveld in actie komen, want de politiek loopt hopeloos achter op de globalisering. Politici hebben druk nodig om veranderingen door te kunnen voeren. Kijk maar naar de successen in de antilandmijnenwetgeving of in de kwijtschelding van schulden. Dat hebben burgers en non-gouvernementele organisaties afgedwongen, ondanks Amerikaanse tegenstand. We moeten met elkaar het democratisch gat opvullen."
Bio Joseph Stiglitz
Joseph Stiglitz (1943) is één van de bekendste economen die zijn kritiek op het vrijemarktdenken niet onder stoelen of banken steekt. De bedachtzame professor verrichtte baanbrekend onderzoek naar informatieasymmetrie in markten, waarvoor hij in 2001 samen met twee collega's de Nobelprijs voor de Economie ontving.
Stiglitz werd voorzitter van de Raad van Economische Adviseurs onder de regering van Clinton, totdat hij in 1997 aantrad als chef-econoom en senior vicepresident van de Wereldbank. Daar moest hij na een paar jaar al het veld ruimen, naar verluidt omdat de Amerikaanse regering zijn kritische houding niet accepteerde. Hij richtte het Initiative for Policy Dialogue op en werd hoogleraar aan de Columbia Universiteit.
Exemplaren van zijn boek Perverse globalisering (2002) gingen als zoete broodjes over de toonbank. Voor een groot publiek maakte hij onomwonden duidelijk hoe de ontwikkelingspolitiek van de Wereldbank en vooral het Internationaal Monetair Fonds (IMF) gedreven werd door de belangen van Washington. Ontwikkelingslanden moesten onder meer hun financiële beleid dereguleren, waardoor ze een speelbal werden van speculanten. In zijn nieuwe boek Eerlijke Globalisering borduurt hij voort op mogelijke oplossingen.
Gerelateerde artikelen
- Circulaire zonnepanelen uit Nederland (De Groene Amsterdammer)
- Hoe Hollandse zaadbedrijven de wereld veroverden (De Groene Amsterdammer)
- 'Ik ben keiblij dat ik dit mag doen' (De Groene Amsterdammer)
- Europa spoort niet (VPRO Gids)
- Amsterdammers verwarmen eigen woning met aquathermie (overig)
Gebruikte Tags: duurzaam, economie, geld, globalisering, groei