VPRO Gids (14 december 2011)
In de schaduwwereld van de wapenhandel
Illegale wapenhandel is veel meer verweven met de officiële markt dan we altijd dachten, zegt onderzoeksjournalist Andrew Feinstein, en dat kost de maatschappij kapitalen. De oud-parlementariër van het ANC was een dagje op bezoek in Nederland en ik sprak met hem over zijn onderzoek.
- Lees ook: Nobelprijs voor speltheorie (Kijk)
Gadhafi is dood, de rebellen zijn aan de macht in Libië. Maar voordat het zover was, moest er nog veel bloed vloeien. De NAVO, die vanwege de mensenrechten de kant van de rebellen koos, moest eerst de enorme voorraden wapens van Gadhafi vernietigen. Maar waar kwamen die wapens vandaan? Voor een groot deel uit diezelfde NAVO-landen.
"Libië is een voorbeeld van de manier waarop onze wapenexport zich uiteindelijk tegen ons keert", zegt Andrew Feinstein, onderzoeksjournalist. "Op dezelfde manier wordt nu Pakistan al jarenlang bewapend, en Saoedi-Arabië ook. Niet alleen het Westen doet dat, ook een land als China levert al heel lang wapens aan dictatoriale regimes."
Feinstein was parlementslid voor het ANC in Zuid-Afrika, toen de partij verwikkeld raakte in een corrupte wapendeal. Toen president Thabo Mbeki hem in 2001 verbood de zaak te onderzoeken, besloot hij ontslag te nemen en als onderzoeker de wapenhandel in te duiken. Zijn bevindingen presenteert hij nu in zijn nieuwe boek Handelaren des doods, een dikke pil vol oude en nieuwe feiten. "Ik wilde een nieuw handboek schrijven", zegt hij. "Het laatste is Arms Bazaar van Anthony Sampson, uit 1977 alweer. Hij richt zich zich vooral op de officiële handel. Ik heb juist ontdekt dat die handel verweven is met de illegale markt. Over die schaduwwereld wilde ik meer weten."
Feinstein sprak met deskundigen, kreeg complete geheime strafdossiers toegespeeld en sprak ook met wapenhandelaren zelf. Zoals Joe der Hovsepian, een Libanees-Armeense kolonel met een grote cowboyhoed en een nog groter netwerk. "Van deze man is niets bekend, hij opereert volledig onder de radar. Maar iedereen zei dat ik hem moest hebben als ik wilde weten hoe de illegale wapenhandel werkt. Ik wist hem op te sporen via Facebook. Na lang aandringen belde hij me ineens: 'Ik ben zondag in Amman. Je kunt langskomen.' Ik stapte direct op het vliegtuig en ontmoette hem in zijn kantoor. Het is een grote, charmante, maar ook botte man, die ondanks embargo's wapens heeft geleverd aan landen op de Balkan, en in het Midden-Oosten."
U schrijft dat hij wapens verkoopt voor Merex, een bedrijf dat door ex-nazi's is opgezet. Is die achtergrond nog relevant?
"Hij zegt dat het hem zelfs helpt. Arabische klanten mogen graag met hem filosoferen over hoe jammer het is dat Hitler zijn werk niet heeft kunnen afmaken. Dat vertelde hij me doodleuk, terwijl je aan mijn naam of gezicht duidelijk kunt zien dat ik zelf van Joodse afkomst ben. De oorlogsmisdadiger Klaus Barbie heeft een paar jaar voor hem gewerkt, om het Chili van Pinochet van wapens te voorzien."
Worden dit soort illegale netwerken niet hard genoeg aangepakt door overheden?
"Integendeel, die werken ermee samen. Die verwevenheid van de zwarte handel met de officiële markt is een van de belangrijkste conclusies van mijn onderzoek. De zoon van de oprichter van Merex, Helmut Mertins, krijgt zijn opdrachten volgens Der Hovsepian van de CIA. Ook de Armeniër zelf wordt wel eens ingehuurd door de Verenigde Staten. Hij heeft in Liberia gewerkt voor de ontwikkelingsorganisatie USAID. In Irak werkte hij voor KBR, het private securitybedrijf. Mensen als hij hebben vaak ingangen die voor defensiebedrijven en regeringen heel nuttig zijn. Maar er zijn honderden of zelfs duizenden mensen zoals hij, die enorme bedragen aan commissie opstrijken door te bemiddelen tussen partijen."
Ook de handelswijze van legale wapenproducenten heeft een verborgen prijs, zegt Feinstein. Niet alleen omdat de beschikbaarheid van wapens soms olie op het vuur is van conflicten, maar ook omdat overheden er bakken met geld aan kwijt zijn. Nog naast de biljoenen dollars per jaar aan directe wapenaankopen zijn overheden veel geld kwijt aan subsidies voor export of voor onderzoek, worden er onnodige en te dure wapensystemen besteld, brengen bedrijven te veel in rekening en blijft er veel geld aan verschillende strijkstokken hangen. Dat is vervelend voor landen die wapens produceren, maar nog meer voor de kopers, vaak ontwikkelingslanden, die het eigenlijk helemaal niet hebben.
Feinstein heeft zelf van dichtbij meegemaakt hoe die landen toch tot kopen worden gebracht. Toen de apartheid net was afgeschaft, was hij bemiddelaar bij de eerste politieke onderhandelingen. Daar kwamen vertegenwoordigers van de Britse defensiegigant BAE Systems en van het Zweedse Saab op het toneel. Zij boden Zuid-Afrika een miljardenpakket aan wapens, waaronder Hawks en Gripens, twee verschillende straaljagersystemen.
"Ze vertelden expliciet dat deze vliegtuigen zouden helpen om de blanke generaals blij te houden. En dat dit de manier is om geld te verdienen. Ze wilden het ANC ervoor betalen. Achteraf weten we dat er 300 miljoen dollar aan steekpenningen zijn betaald, aan verschillende mensen. Zonder dat geld hadden we onze verkiezingscampagne niet kunnen betalen."
De kosten van de deal, destijds geschat op 3 miljard dollar, vielen tweeënhalf keer zo hoog uit. Maar nog niet eens de helft van de Hawks is operationeel geweest. De Gripens zijn zo duur in gebruik dat ze maar twintig uur per jaar mogen vliegen - te weinig voor piloten om hun brevet te behouden.
En de steekpenningen, komen BAE en Saab daarmee weg?
"De Britse regering houdt ieder onderzoek tegen. Corruptie wordt vaak niet aangepakt, in Engeland en Zweden niet, maar elders evenmin, vaak met een beroep op nationale veiligheid. BAE was in die tijd verwikkeld in nog vijf andere van dergelijke corruptiezaken."
Het vreemde is dat westerse overheden zich zelf ook blauw betalen aan wapens. Is hun eigen belang geen tegenwicht tegen geldverspilling?
"Nee, juist niet. Grote bedrijven zijn verweven met de overheid. In mijn boek beschrijf ik uitgebreid hoe dat in de Verenigde Staten werkt, het beste voorbeeld. Vorig jaar ging meer dan 80 procent van de vertrekkende generaals aan de slag bij een defensiebedrijf. Veel van hen adviseren vervolgens de overheid over wapenaankopen."
Het Militair-Industrieel Complex.
"Sterker nog, het is een Militair-Industrieel-Congressioneel Complex. Een ijzeren driehoek. Ook veel gewone congresleden steunen defensiebedrijven namelijk. Niet alleen krijgen ze enorme bedragen voor hun campagnes, maar ook verdelen de bedrijven hun productiefaciliteiten heel bewust over verschillende kiesdistricten. Op die manier hebben veel afgevaardigden belang bij nieuwe opdrachten. Maar opdrachten pakken stelselmatig duurder uit dan gepland. De boeken van het Pentagon zijn al twintig jaar niet gecontroleerd. Er is een enorme verspilling."
Wat vindt u van de Joint Strike Fighter?
"Een goed voorbeeld van die verspilling. Oorspronkelijk moest het toestel 62 miljoen dollar gaan kosten, maar dat is al opgelopen tot 111 miljoen. Het toestel is totaal niet relevant voor de hedendaagse oorlogsvoering, tenzij je China wilt aanvallen. Overigens is het volgens een voormalig ruimtevaartingenieur van het Pentagon nog beroerd gesteld met de techniek. Het is gevaarlijk voor piloten, zegt hij, hij noemt het een 'kutvliegtuig'. De uiteindelijke kostprijs zal nog zo'n 35 procent hoger komen te liggen."
De industrie waarschuwt altijd voor allerlei conflicten. Denkt u dat ze daar ook serieus op uit zijn?
"De voorzitter van Lockheed Martin, de grootste wapenproducent in de VS, was hoofd van het Comité ter Bevrijding van Irak, in de aanloop naar de oorlog. Zijn voorganger was voorzitter van het Comité voor de Uitbreiding van de NAVO. Ze hebben echt een grote invloed op het beleid, ook door financiële steun aan oorlogszuchtige denktanks. Ze hameren continu op angst en onzekerheid."
U suggereert soms dat er altijd financiële belangen in het spel zijn, maar geloven veel mensen niet oprecht in een harde buitenlandpolitiek, zoals neoconservatieven?
"Toch is er in Amerika met de komst van Obama in de praktijk niets veranderd. Het defensiebudget is het grootste sinds de Tweede Wereldoorlog. Dat laat zien dat ideeën er niet zo heel veel toe doen. Het MICC palmt iedereen in. Ik zou eerder zeggen dat ideologie en financiële belangen verweven zijn. Dat wordt nog versterkt doordat steeds meer militaire taken aan bedrijven worden uitbesteed, uit ideologie, zodat private belangen makkelijk verweven kunnen raken met overheidsbelangen."
Wat moet er gebeuren?
"Ik vind dat de wapenhandel in zijn huidige ongereguleerde, ongecontroleerde vorm niet mag blijven bestaan. Het internationaal Verdrag inzake de Wapenhandel, waar de VN over onderhandelen, moet echt tanden krijgen om de corruptie aan te pakken. Anders heeft het weinig zin. En financiering van politieke partijen door wapenfabrikanten moet verboden worden. Het grootste probleem is de politieke wil om wetsovertreders aan te pakken. Mensen in deze business komen bijna nooit in de cel."
Nederland heeft ook nog een plekje in uw boek. Niet omdat we tot de grootste wapenexporteurs behoren, maar omdat Guus Kouwenhoven hier is vrijgesproken.
"Het is ongelooflijk. Een sterkere zaak ken ik bijna niet. Hij heeft de Liberiaanse president Charles Taylor jarenlang van wapens voorzien, maar hij is vrijgesproken omdat het bewijs niet goed zou zijn. Ik vind het schokkend hoe makkelijk de rechters het bewijsmateriaal opzij konden schuiven, zonder zich in te leven in de chaotische situatie in Liberia. Nee, echt een verlangen om iets aan de status quo te veranderen, merk ik helaas nog niet."
Gerelateerde artikelen
- Circulaire zonnepanelen uit Nederland (De Groene Amsterdammer)
- Hoe Hollandse zaadbedrijven de wereld veroverden (De Groene Amsterdammer)
- ‘Onze kernwapens zijn niet defensief bedoeld’ (De Groene Amsterdammer)
- Staan in de wereld van nu (overig)
- Following Jesus in Wartime (English, overig)
Gebruikte Tags: boeken, economie, wapenhandel
Toevallig werd net na mijn interview bekend dat Feinsteins voorspelling over de JSF uitkwam: http://www.nrc.nl/nieuws/2011/12/02/nieu..
Frank - 16-12-’11 11:00