Trouw (30 maart 2013)
De muisklik is niet zaligmakend
Weg met het jubelgeloof in Facebook en Google, we moeten weer seculier en historisch naar techniek gaan kijken. Dat zegt Evgeny Morozov in zijn nieuwe, ijzersterke boek To Save Everything, Click Here. Het nieuwe boek van internetgoeroe Jaron Lanier valt daarbij in het niet.
- Lees ook: "Intimiteit is handelswaar geworden" (Filosofie magazine)
Wie wel eens de metro in Berlijn heeft genomen, weet dat je daar best kunt zwartrijden. Er staan geen hekken, er zijn alleen controleurs die een boete uitdelen als ze je betrappen. Maar je kunt een gokje wagen, net als bij ons - nu nog - in de trein. In New York is dat anders. Daar staan hoge draaihekken waar je onmogelijk doorheen kunt zonder dat je eerst een MetroCard in de gleuf steekt. Fraude is uitgebannen.
Geweldig, zeggen veel mensen, weer een probleem de wereld uit. Nee, gevaarlijk, zegt Evgeny Morozov - en niet alleen omdat er wel eens iemand is overleden die bij een calamiteit niet meer naar buiten kon. Berlijners moeten nadenken over moraal, over ethische keuzes en over wat je moet doen als er bijvoorbeeld een dakloze wordt betrapt. Een politieke samenleving, heet dat. In New York wordt het probleem weggeorganiseerd en is de ethische afweging overgedragen op de techniek.
Morozov is een techniekfilosoof van nog geen 29 die opgegroeid is in Wit-Rusland en nu in prestigieuze Amerikaanse tijdschriften publiceert. Drie jaar geleden had hij veel succes met zijn boek The Net Delusion. Daarin richt hij zijn pijlen op het jubelgeloof dat dictatuur en onvrijheid vanzelf zullen verdwijnen door Facebook en Google. In zijn nieuwe boek, To Save Everything, Click Here, bouwt hij zijn kritiek op deze heilsleer verder uit.
Solutionisme
Morozov constateert een om zich heen grijpende neiging om iedere oneffenheid met een muisklik te willen fiksen. Solutionisme, noemt hij dat, aangewakkerd door het idee dat de hele wereld zo open en efficiënt zou moeten zijn als het internet. Overgewicht? Een app op je telefoon houdt je dagelijkse calorie-inname voor je bij. Te veel afval? BinCam deelt automatisch snapshots van je prullenbakinhoud met vrienden, waarvoor je bewustwordingspunten kunt krijgen. Lage opkomst bij verkiezingen? Met een game kan stemmen weer fun worden en kunnen mensen likes geven op wetsvoorstellen.
Silicon Valley werkt aan auto's die zelf rijden, aan e-readers die zelf de belangrijkste zinnen markeren en aan brillen die ons beeld aanvullen met achtergrondinformatie. "Autonoom zoeken", noemt Google dat: ongevraagde kennis, fotoherkenning, websites en shoptips, allemaal op je netvlies, op basis van je profiel en je locatie. Het zou Morozov niet verbazen als ze daar ook standaard een leugendetector in gaan bouwen.
Het idealisme hierachter is gebaseerd op twee gevaarlijke denkfouten. Ten eerste het idee dat er zoiets is als "het internet" dat zich automatisch beweegt naar een vrije, open, efficiënte en authentieke samenleving. Dit is een mythe. Het internet is niets meer dan een deel van onze maatschappij, waar verschillende waarden en belangen met elkaar conflicteren. Ook commerciële.
Maar er zit nog een filosofische fout onder, namelijk: de "problemen" die worden aangepakt, zijn deel van wat ons menselijk maakt. Fouten maken, ons schamen, geheimen hebben, dingen vergeten, ruzie maken, politieke compromissen sluiten, niet het leukste restaurant kunnen vinden... als dit allemaal wordt weggeoptimaliseerd, blijft er van ons menszijn en ons samenleven weinig meer over. Perfectionisme is de vijand van het goede, aldus Morozov.
Bij ieder voorbeeld analyseert hij bijna sarcastisch hoe het uiteindelijk ons samenleven ondermijnt. Het is af en toe wat massief, maar ongelooflijk degelijk en grondig, onderbouwd met filosofische analyses en historische vergelijkingen. Voor iedere quote van een Mark Zuckerberg die gelooft dat vrede vanzelf uit de hemel valt wanneer je "mensen met elkaar verbindt" weet Morozov wel een negentiende-eeuwer te vinden die hetzelfde zei over elektriciteit. Weg met onze religieuze verering, we moeten weer seculier en historisch naar techniek gaan kijken.
Sirenes
Van deze historische bril is weinig te vinden in Who Owns The Future?, het nieuwe boek van Jaron Lanier, de invloedrijke internetgoeroe van 52 die pionier was in virtual reality. Eerder schreef hij You Are Not A Gadget. Daarin keerde hij zich tegen het principe van gratis kopiëren, dat ervoor zorgt dat muzikanten en schrijvers hun inkomstenbron kwijt zijn, terwijl de grote websites er rijk mee worden. Daar gaat hij nu op door.
Op dit moment zijn duizenden computers op afstand bezig hun geheime profielen van ons te verbeteren, schrijft Lanier. De cloud wordt voortgedreven door data over waar we wonen, wat we kopen, waar we heen reizen en welke sites we bezoeken. In ruil voor onze gegevens mogen we gratis muziek downloaden, een spotgoedkope vakantie boeken of foto's van onze vrienden bekijken. We worden verleid door deze "Sireneservers", zoals Lanier ze noemt, naar de betoverende figuren uit de mythologie. Ze worden onaantastbaar.
Uiteindelijk parasiteren de Sireneservers op de samenleving, aldus Lanier. Ze verdienen geen geld door waarde toe te voegen, maar enkel door informatievoorsprong. Hij noemt het voorbeeld van Amazon, dat spybots heeft die wereldwijd de laagste prijzen kunnen vinden, zodat de eigen prijs er altijd onder zit. Soms zelfs per persoon verschillend. Kleine boekwinkels gaan over de kop. Hetzelfde verdienmodel ziet Lanier terug bij de digitale netwerken van Wal-Mart, verzekeraars of zoekmachines. Als we onze toekomst in hun handen leggen, wacht ons uiteindelijk armoede en werkloosheid, voorspelt Lanier. Alleen als we de digitale economie "monetariseren", zegt hij, kunnen we hun macht breken. Met betere regels en software zouden we ervoor kunnen zorgen dat iedereen automatisch wordt betaald wanneer bedrijven onze data gebruiken.
Utopie
Hoe dat moet, vertelt Lanier helaas niet. En ook niet wat voor samenleving we krijgen wanneer de computer mensen betaalt naar de hoeveelheid informatie die ze afstaan. Uiteindelijk ontsnapt ook Lanier niet aan Morozovs plaatje van de techno-utopist. Hij zit gevangen in het optimisme van de geeks die geloven dat "het internet" de wereld gestroomlijnd gaat maken.
Het boek wordt steeds vermoeiender omdat het de grond niet raakt, in de zin van economische onderbouwingen, een sociologisch verhaal of een voorbeeld uit het tastbare leven. Zijn literatuurlijst(je) bestaat bijna alleen uit websites. Hij toont eerst aan dat we niet alles moet willen optimaliseren, maar vervolgens kan hij niet wachten op de dag dat hij zijn Googlebril kan vragen een herinnering af te spelen die hij is vergeten.
Beide boeken geven een schokkend beeld van de ideologie die de grote jongens achter die leuke websites drijft. En ze laten zien dat open en gratis niet bestaat. Er zijn altijd verborgen kosten, maar die worden ergens anders afgerekend. Volgens Lanier zit het gevaar echter in de weeffouten van de utopie. Volgens Morozov in de utopie zelf.
Evgeny Morozov, To Save Everything, Click Here. Technology, Solutionism, and the Urge to Fix Problems that Don’t Exist, € 17,99, 432 blz., Allen Lane (Penguin UK).
Jaron Lanier, Who Owns The Future?, € 24,00, 384 blz., Allen Lane (Penguin UK).
Gerelateerde artikelen
- Tegeltuinen, Jacques Ellul en de invloed van techniek (podcasts)
- Hete hangijzers in het voedselsysteem (1) - knutselen aan planten (Foodlog, De Groene Amsterdammer)
- Theo Maassen en Thomas Hertog over de kosmos (De Groene Amsterdammer)
- Machines om nergens te komen (De Groene Amsterdammer)
- ‘Materie? Die bestaat alleen in onze geest’ (De Groene Amsterdammer)
Gebruikte Tags: boeken, filosofie, internet, techniek
Leuk verjaardagscadeautje ;)
Opa Smurf - 07-04-’13 19:42