overig - De Rode Pil (1, zomer 2014)
“We zijn totaal doordrongen van propaganda, wist Ellul”
De kranten staan vol met stukken over privacy, de NSA of wat Google allemaal van ons privéleven weet. Maar journalist en rechtsfilosoof Heikelien Verrijn-Stuart mist nog een belangrijke dimensie in het debat. Om die te begrijpen, moeten we luisteren naar Jacques Ellul.
- Lees ook: Geheimen zijn leugens (De Groene Amsterdammer)
Download De Rode Pil vanaf deze link in pdf
Waar komt Elluls visie in het kort op neer?
Ellul doet een stap terug. Hij beschrijft de onontkoombaarheid van techniek. Wij hebben er geen greep op, want het technische systeem stuurt zichzelf. Ellul zei al: techniek en propaganda moeten, om succes te boeken, als voedsel en lucht zijn. Ze moeten in onze poriën zitten. Dan is het niet meer te onderscheiden en is er niet tegen te vechten.
En dat technische en economische systeem, daar zitten belangen achter?
Staten worden aangestuurd door neoliberale belangen. Als staten nog macht hebben dan is het als vehikel voor een macht daarbuiten, beweeglijk, ongrijpbaar. De reizende troepen van de macht, zoals John Berger ze noemt. Wij ademen hun propaganda, die allang niet meer als zodanig herkenbaar is. Zo nodig sturen zij de haat en het ressentiment aan. Of de compassie, die sinds de jaren negentig ook een instrument van buitenlandbeleid is geworden. Daarmee kon een cultuur van hier-en-nu, snelle, urgente actie worden geïntroduceerd. Beelden van slachtoffers, lijden, wreedheid riepen de behoefte op ‘iets te doen’, zoals humanitaire interventies. Zelfs als daarvoor de soevereiniteit van natiestaten mocht worden afgebroken. Maar omdat het Westen zich richtte tegen het totalitarisme, behoefde het zich niet te verdiepen in de vraag hoe ‘goed’ de eigen acties waren.
Want zo solidair was het allemaal niet?
Een blik op de kaart laat zien welke belangen er werkelijk werden beschermd; water, grondstoffen, energie. Een blik in de economieën toont aan wie er verdienen aan de compassie: de wapenindustrie, de veiligheidsindustrie en alle verwante organisaties en corporaties. Bovendien hebben we de slachtoffers nodig om onze eigen democratie te legitimeren. Echte solidariteit is het niet, want dan zouden we ze serieus nemen en ook aanspreken hun eigen fouten. Het is een afstandelijke compassie, die omkeert in afkeer als het slachtoffer te dichtbij komt. Maar op afstand geeft het een kick.
Zitten er mensen achter dit systeem die ons doelbewust manipuleren?
Ellul zegt: het systeem heeft een eigen dynamiek. Alles verloopt via rationele processen. De economie moet namelijk draaien. De domste opmerking is ‘dat is een complottheorie’. Dat maakt Ellul zo briljant! Techniek is een systeem dat zichzelf uitbreidt, niet in een curve maar in een rechte lijn naar boven. Elke uitvinding leidt tot nieuwe uitvindingen die weer tot nieuwe uitvindingen leidt. Het moorden met drones is een wel heel duidelijk voorbeeld. De kern van Ellul is: het kan, dus gebeurt het. Is het ook goed? Dat is een non-vraag. Moraal staat daarbuiten. Maar ook de democratische besluitvorming. Als het uitkomt – neem, er is een reden voor interventie, zoals in Syrië om chemische wapens tegen te gaan – dan komen er gepaste foto's in de krant, of ze nu kloppen of niet.
Dus ook de politici worden gemanipuleerd?
Politici manipuleren en worden gemanipuleerd, staten zijn de manipulators en de instrumenten tot manipulatie. De geschoktheid is gemanipuleerd in die zin dat we worden bespeeld op haat, wrok en compassie. Het is een gevaarlijk spel, want uiteindelijk zal totale onverschilligheid het gevolg zijn. Terug naar surveillance. Volgens Ellul leidt techniek vanzelf tot een sterke staat. Ellul zegt: techniek ís. Als de staat daarvoor nodig is, zal die er zijn. Staten zijn machten en zijn tegelijkertijd uitgehold, weerloos. Dat maakt verzet zo ingewikkeld, tegen wie moeten we ons verzetten? Bedrijven en overheden – zelfs het brave Noorwegen – zijn op dit moment alles maar dan ook alles in kaart aan het brengen, of het nu is wie een hoofddoek draagt of waar welke peuter zich wanneer bevinden. Waarom? Omdat het kan en je het misschien ooit kunt gebruiken.
En, zegt u, ook daar zijn particuliere belangen leidend?
De staat wordt beheerst door particuliere systemen. Degenen die alles van ons willen weten zijn de banken. Degenen die de grenzen willen bewaken, zijn private beveiligingsbedrijven. Ellul had gelijk met zijn beschrijving van de politiestaat, maar het woord politie moet je wel vervangen door corporate en security. We leven in een corporate securitystaat. Dat doordrenkt elk niveau van de staat. Corporate power móet spioneren,moet zich ontwikkelen, moet winst maken. Het waarom is allang geen vraag meer. Daarom is de discussie over internetvrijheid ook zo dubbel. Voorstellen tot beperking van de invasie van ons privéleven via internet wordt bestreden door de commerciële bedrijven, die niet alleen willen verkopen via het Net, maar ook de broodnodige bedrijfsspionage moeten kunnen uitvoeren.
Volgens Ellul kan het technische systeem totalitair worden. Hoe gebeurt dat?
Alle onderdelen van de samenleving zijn doordrongen van het technologisch systeem. Daarin zit het totalitaire. We zijn totaal beheerst. Onze macht wordt gekanaliseerd door middel van technologie. De grootste daad van verzet is voor veel journalisten het indienen van een online Wob- verzoek. We zien nu over de gehele wereld het alternatief: vechten op straat; in Brazilië, op Taksim, op Tahrir, in Spanje, Portugal, Parijs en in Italië, allang in Palestina, maar nu ook in Thailand. En verder zien we vooral veel mensen die zich niet verzetten. Een stap verder dan totalitarisme is geïnternaliseerd totalitarisme. Het is niet meer opgelegd, de massa en het individu doen het zelf. We zijn opgelucht als we een mening hebben. Ook dat heeft Ellul gezien, dat de mensen zelf naar propaganda verlangen. Ze zijn maar wat blij om op tv even iets te mogen zeggen over hoe chaotisch de Centraal-Afrikaanse Republiek toch is vergeleken bij onze mooie democratie. Of hoe erg Poetin is. Ze knikken instemmend, maar zien niet dat ze zelf niet weten hoe ze met hun homoseksuele buren in het vakantiepark moeten omgaan. We identificeren ons liever met slachtoffers ver weg.
Hoe komt het dat mensen hier niet doorheen prikken?
Volgens Ellul zijn we uitgeput, murwgebeukt. We zijn een onderdeel van het systeem en voelen ons er niet meer verantwoordelijk voor. Mensen willen niet meer denken. Ze zijn niet onverschillig, maar machteloos. Wat móeten ze ermee? En ze worden voortdurend afgeleid, bezig gehouden, en geprikkeld; ook dat is de rol van de technologie. Als ik Ellul in mijn eigen woorden samenvat: eerst waren we schepselen van God, toen onderdeel van de totalitaire staat, toen onderdeel van de massa en nu een levenloos deeltje van de technische machinerie.
Is het echt zo erg?
Het is een concrete ontwikkeling, een proces van feitelijkheden. Mensen die niet nuttig meer zijn, worden onzichtbaar gemaakt. We zien het in Zuid-Europa bij de hoogopgeleiden die geen baan meer hebben. In Brazilie is het vervoer zo duur gemaakt, dat de armen niet meer naar werk en school kunnen of naar de stad om te demonstreren. Met de overdosis aan beelden worden mensen onzichtbaar gemaakt.
Heeft u nog hoop?
In dit domineesland moet elke beschrijving en analyse gepaard gaan met een oplossing. En kunnen we die niet bedenken dan roepen we de hoop aan. Maar de vermenging van hoop met optimisme verhult de fragiliteit en de twijfel over de confrontatie tussen wens en werkelijkheid. Het aanroepen van hoop is een vorm van zelfbedrog. Het legt de verantwoordelijkheid elders, bij anderen. Het was Albert Camus die korte metten maakte met hoop als leidraad. ‘In tegenstelling tot wat algemeen wordt geloofd’, zo noteerde hij, ‘staat hoop gelijk met afstand en gelatenheid’. ‘En te leven betekent juist niet afstand te nemen.’
Wie is Heikelien Verrijn Stuart?
Heikelien Verrijn Stuart (geb. 1950) was mede-oprichter en jarenlang medewerker van het Clara Wichmann Instituut. Ze schrijft over strafrecht, internationaal recht en mensenrechten en was juridisch commentator voor radio en tv. Ze is onder meer vicevoorzitter van de Adviesraad Internationale Vraagstukken, voorzitter van de Stichting Movies that Matter, lid van het bestuur van Stichting Democratie en Media, lid van de Restitutiecommissie Cultuurgoederen Tweede wereldoorlog en voorzitter van het Amsterdams Fonds voor de Kunst.
Gerelateerde artikelen
- Tegeltuinen, Jacques Ellul en de invloed van techniek (podcasts)
- De leegte van geweld (Karavaan der Zotten)
- Hete hangijzers in het voedselsysteem (1) - knutselen aan planten (Foodlog, De Groene Amsterdammer)
- Podcast Filosofie over Ellul (podcasts)
- Docu: Vlucht uit Noord-Korea (VPRO Gids)
Gebruikte Tags: controlestaat, dictatuur, ellul, geweld, globalisering, techniek
Mooi stuk Frank. Wat zou jouw antwoord zijn op je laatste vraag?
Freek - 04-11-’14 12:26