Kijk 3 (maart 2015)
"Europa is het continent van de angst"
De wereld is in conflict. Rusland en het Westen knokken om hun invloedssfeer, en in het Midden-Oosten lijkt iedereen tegen iedereen te strijden. De strijd gaat vaak over grondstoffen, over invloedssferen, over geld en territorium. Maar het belangrijkste in de geopolitiek zijn emoties, zegt Dominique Moïsi, een gerenommeerde Franse expert op het gebied van internationale betrekkingen.
- Lees ook: De mislukte holocaust van Denemarken (Kijk)
Moïsi geeft zijn mening in boeken en artikelen, en is een denker die bij staatshoofden en politici op de koffie mag komen. Een paar jaar geleden schreef hij het boek De geopolitiek van emotie. Daarin legde hij uit dat elk land of gebied een emotie heeft die domineert. Bijvoorbeeld hoop, angst of vernedering. Emoties zijn krachtig, en soms negatief, en als we die niet bedwingen dan worden de conflicten alleen maar erger.
Hoe bent u als politicoloog bij emoties uitgekomen?
“Jaren geleden deed ik onderzoek naar het conflict tussen Israël en de Palestijnen. Ik sprak daar met beide groepen, en er was iets dat me opviel. Bij de Palestijnen trof me vooral de vernedering die ze voelden, veroorzaakt door een lange periode van kolonialisme door westerse machten. Bij de Joden bemerkte ik vooral wrok, naar Europa toe, het continent dat ze ooit hadden vertrouwd maar waar ze waren verstoten.
Ik besloot dit toen breder te gaan trekken. Ik begon de wereld in kaart te brengen en te beschrijven welke emotie overheerste in een bepaald land of gebied. Natuurlijk, overal bestaat een mix van emoties. Maar net als bij een schilderij kun je best zeggen welke kleur overheerst. Mijn zoon is psychoanaliticus. Ik ben eigenlijk psychoanaliticus van landen en culturen. Ik wijs aan welke emoties positief zijn, en welke je in het gareel moet houden.”
Dus emoties zijn niet altijd negatief?
“Nee. Bij politieke emoties denk je misschien aan de nazimeutes in Neurenberg, of aan gemaskerde mannen met zwarte IS-vlaggen. Maar er zijn ook positieve emoties, die je ertoe aanzetten om het goede te doen. Die emoties moet je koesteren, zoals er ook emoties zijn die je moet afremmen. Want emoties kun je niet controleren. Ze beheersen jou.
Ik heb gekeken naar de emoties die te maken hebben met vertrouwen. Vertrouwen zie ik namelijk als de basis van hoe een volk zich voelt en gedraagt. Je kunt hoop hebben voor de toekomst of juist bang zijn voor de toekomst. Angst hoeft niet slecht te zijn. Een konijn dat geen angst kent, wordt neergeschoten door de jager. Maar overdreven angst is gevaarlijk. Er zijn mensen die hier politieke winst uit slaan. Naast hoop en angst zie ik nog een derde emotie, namelijk vernedering. Dat kan ook nuttig zijn, vernedering kan je aanzetten tot een grote inspanning om jezelf te bewijzen. Maar het kan ook leiden tot haat, totdat je zelfs bereid bent de ander in je ondergang mee te nemen.”
Welke emoties domineren hier bij ons, denkt u?
“Europa zie ik als het continent van de angst. Europeanen zien dat het gisteren goed was, vandaag iets minder, en morgen zal het wel slechter zijn. Er is een grote aardverschuiving gaande, eentje zoals maar eens in de paar eeuwen gebeurt. De fakkel van de geschiedenis hebben we niet meer in onze hand. Ook de rol van de VS als hegemoon of als scheidsrechter is voorbij. Anderen gaan het overnemen, maar ze zijn nog niet klaar, of ze willen het niet. Rusland wil terug naar hoe het vroeger was, net als sommige bewegingen in het Midden-Oosten. Europa spreekt internationaal niet met één stem. Niemand zit aan het stuur. We zitten in een vliegtuig zonder piloot. Dat zorgt voor een grote onzekerheid.
In grote delen van Azië is dat precies andersom. In Azië zie je overal, zelfs onder mensen die arm zijn, dat men gelooft in verbetering. Vandaag is het namelijk beter dan gisteren, toen we nog niks hadden. Morgen wordt misschien wel nog beter. Azië is het continent van de hoop. Het is een positieve emotie.
Het Midden-Oosten is het continent van de vernedering. Het verleden wordt verheerlijkt, het heden is vreselijk en een toekomst, die bestaat niet. Het gevoel van vernedering is hier de dominante emotie. Ik zeg niet dat de armoede helemaal het gevolg is van vernedering. Er is een wisselwerking tussen armoede en vernedering. Vernedering is een selffulfilling prophecy. Er zijn grote leiders nodig om daaruit te ontsnappen. Maar die zijn er niet.
U kwam vijf jaar geleden al met deze analyse in uw boek. Is er nog iets veranderd?
“Ik zie, vijf jaar later, dat Aziaten nog steeds worden gedomineerd door hoop. Maar ik zie ook dat het onder druk staat door de groeiende kloof tussen arm en rijk.
De angst in Europa is ook gegroeid. Die is niet ingedamd, maar juist aangewakkerd, door populisten en demagogen. Ook in Nederland zie ik dat. Een jaar of tien geleden zag ik nog echt verschil met België. België was het land in verwarring, terwijl Nederland nog trots was en vertrouwen had. Het was gewoon wat ik zag, de mensen op straat, wat er op muren was geschilderd. Ik voelde een pro-Europese toekomstgerichtheid. Wat een verandering! Hier is nu ook hetzelfde populisme, dezelfde xenofobie als in andere Europese landen. Ik zeg niet dat dit niet door problemen wordt veroorzaakt, zoals werkloosheid. Maar het probleem is dat leiders geen leiding hebben gegeven en dat populisten het hebben gebruikt om de angst voor vreemden aan te wakkeren.
Tegelijkertijd is in het Midden-Oosten is de vernedering alleen maar verdiept. Dat is voor een groot deel te wijten aan acht jaar beleid van president Bush, het toppunt van de westerse arrogantie. Hij predikte waarden waar hij zichzelf niet aan hield. Het heeft de bevolking van het Midden-Oosten in diepe desillusie achtergelaten. In 2003 voelden ze zich aangevallen in Irak, in 2013 in Syrië voelden ze zich in de steek gelaten. De Islamitische Staat is hier het product van.”
Dat mensen emotioneel zijn is duidelijk, maar gaat alles in het Midden-Oosten uiteindelijk niet gewoon om olie en gas?
“Het gaat over olie en gas, ja. Maar nog meer over emoties. De mens leeft niet van brood alleen, zegt de bijbel. Zonder emoties missen we iets fundamenteels. De geschiedenis veranderde in 1988, toen het tot de Amerikaanse president Reagan doordrong dat zijn Sovjet-collega Gorbatsjov niet een klassieke communist was. Tegen het advies van al zijn adviseurs in, volgde hij zijn intuïtie, en die zei: deze man is te vertrouwen. Het was een positieve emotie, waarmee hij een beslissende invloed op de geschiedenis had.
De jonge Europeanen die zich vrijwillig aansluiten bij IS gaan er niet heen voor de olie, en ook niet voor het salaris. Ze gaan voor het avontuur. Thuis voelen ze buitengesloten. Contrasteer dat eens met de duizenden en duizenden jongeren in Hongkong, die de straat opgingen omdat ze hun vertegenwoordigers willen kiezen. Wat een verschil! In Europa blijken drieduizend jongeren, ook bekeerlingen, bereid te zijn om te vechten tegen dit ideaal van democratie. Dat heeft met olie niets te maken.”
Waar dan mee? Waar komt die emotie dan vandaan?
“Mensen in Europa hebben meervoudige identiteiten. Ik ben Joods, Europees en Frans. Dat sluit elkaar niet uit, dat maakt me juist rijker. Mensen kunnen prima leven met verschillende identiteiten, zo lang als ze zich goed voelen met wat de kern van hun identiteit uitmaakt. Zo niet, dan verliezen ze het vertrouwen in zichzelf, en in die identiteit, en groeit het ressentiment. De jihadisten die zich tegen ons keren, keren zich ook tegen zichzelf. Dat blijkt uit verschillende documentaires die we erover kunnen zien. Ze walgen van hun eigen cultuur van armoede, alcohol en criminaliteit, en hebben zich in plaats daarvan aangesloten bij de meest radicale vorm van islam.”
Liggen de wortels van hun boosheid niet veel meer in de ideologie zelf, in de radicale islam?
“Dat weet ik niet. In de geschiedenis van Europa hebben we net zo goed dit soort extreme intolerantie gezien. Zo'n extremisme is geen product van religie, maar van de menselijke natuur. Aan een bekende schrijfster, die de holocaust had overleefd, vroeg ik eens: hoe kan het toch zijn dat Duitsland aan de ene kant Beethoven heeft voortgebracht, en aan de andere kant Hitler? Dat is niet Duitsland, zei ze, dat is de menselijke natuur. Het is voor ons een waarschuwing voor wat er kan gebeuren als we voor populisme kiezen en met onze waarden gaan spelen.”
Wat betekent uw inzicht nu concreet voor ons beleid?
“Het stelt ons een belangrijke vraag: wat doen we met onze angst? Gooien we olie op het vuur omdat dat ons winst oplevert, zoals Bush, Le Pen en Wilders hebben gedaan? Of willen we het juist indammen, zoals Obama heeft geprobeerd? Het doel van terroristen is ons zo ver te brengen dat we onze waarden opzij zetten. Maar daar mogen we nooit mee spelen. Ik bedoel kernwaarden zoals tolerantie. Respect voor andere culturen. Democratie, de rechtsstaat. Dat betekent bijvoorbeeld dat we moslims moeten vrijlaten in hun eigen geloofsbeleving. En dat we geen voorrang mogen geven aan handel boven mensenrechten. Don't play with values.”
Maar sommige waarden botsen met elkaar. En waarden die lange tijd duidelijk waren, staan tegenwoordig ter discussie.
“Dat klopt. Hoe complexer mijn identiteit, hoe duidelijker moet zijn wat mijn waarden zijn. Anders is verwarring het gevolg, en verwarring is de ondergrond voor angst. Ik zie echter nauwelijks leiders die ons helderheid geven. Het is helaas zo dat de kwaliteiten die je nodig hebt om te regeren, onverenigbaar zijn met de kwaliteiten die je nodig hebt om gekozen te worden. Dit is het kernprobleem van de democratie. We hebben geen leiders die ons helderheid geven, we zijn ten prooi aan algemene verwarring.”
Wat is dan uw advies voor onze leiders?
“Politici moeten de waarheid vertellen. Er spelen ernstige crises. Politici moeten eerlijk durven uitleggen wat er, in alle chaos, gebeurt. Bovendien moeten ze de dreigingen durven indammen en tegelijkertijd weigeren te spelen met de angst die er leeft. Ze moeten net als Churchill eerlijk zeggen dat het zwaar gaat worden, maar dat het ons zal lukken, omdat we in onze waarden geloven. Omdat we geloven dat de kracht van het leven sterker is dan die van de dood. Wat ik hoop, is dat de onmenselijkheid die zich uitbreidt, uiteindelijk doodbloedt. De onthoofdingen van IS, die zijn misschien spannend, maar na een tijdje wordt het een herhaling van hetzelfde en beginnen mensen zich te realiseren dat er meer is in het leven. Ik ben optimistisch van nature, maar door de verhalen van mijn ouders uit Auschwitz weet ik ook dat tragedies mogelijk zijn. Ik denk dat mensen kunnen leren van de geschiedenis. De kracht van het leven is sterker dan de kracht van de dood.”
Biografie
De Frans-joodse politicoloog Moïsi (spreek uit: “Mojzie”) is een toonaangevend adviseur op het gebied van geopolitiek. Hij was onder andere professor in Harvard en is een van de oprichters van het IFRI, het Franse Instituut voor Internationale Betrekkingen. Hij is 68 jaar en geeft hij nog steeds les, op het Londense King's College. Verder schrijft hij artikelen en boeken, in 2010 nog De geopolitiek van emotie. Een tijdje geleden was hij in ons land op uitnodiging van het Soeterbeeck Programma in Nijmegen.
Gerelateerde artikelen
- Circulaire zonnepanelen uit Nederland (De Groene Amsterdammer)
- Wij weigeren vijanden te zijn (Karavaan der Zotten)
- De leegte van geweld (Karavaan der Zotten)
- Docu: Vlucht uit Noord-Korea (VPRO Gids)
- Europa spoort niet (VPRO Gids)
Gebruikte Tags: azië, europa, geweld, globalisering, middenoosten