Kijk 3 (maart/april 2012)
Het grote misverstand van de economie
Om hongerige beleggers te voeden heeft Europa per direct geld nodig, heel veel geld. Maar kunnen we het ooit terugbetalen? Volgens Herman Daly zien economen iets belangrijks over het hoofd: de natuur.
- Lees ook: Willen wij wel een einde aan de voedselcrisis? (Trouw)
De verwijten vliegen in het rond. De Grieken zijn ook zo lui! De Italianen zijn corrupte feestnummers! Portugezen gaan te vroeg met pensioen! Europa is zich rotgeschrokken dat hele landen hun schulden ineens niet meer kunnen betalen. Natuurlijk, overheden hebben heel veel schulden van banken overgenomen, toen die in 2008 dreigden om te vallen. En ja, Griekenland heeft slechte cijfers al jarenlang weggemoffeld. Maar waarom hebben beleggers, zoals banken, nu ineens besloten dat het te riskant is om leningen aan Zuid-Europese landen te verstrekken?
Volgens economen is er niks mis met schulden, als je economie maar groeit. Dan kun je met de stijgende belastinginkomsten de jaarlijkse aflossing betalen. En die inkomsten stijgen zolang je groeit.
Maar dan rekenen we buiten de natuur, zegt Herman Daly, de 73-jarige emeritus hoogleraar milieueconomie aan de Universiteit van Maryland. Daly heeft een tijd voor de Wereldbank gewerkt en is vooral bekend omdat hij het vak milieueconomie wereldwijd op de kaart heeft gezet.
“Economen denken dat de economie het systeem is, maar dat is niet zo. Economie is een subsysteem van iets groters, namelijk de biosfeer. Die is eindig. Het is een wiskundige wet dat een eindig systeem geen oneindig groeiend subsysteem kan bevatten. Het enige is dat er iedere dag zonne-energie aan ons systeem wordt toegevoegd, maar ook die hoeveelheid neemt niet toe. Onze biosfeer is begrensd en groeit niet.”
Als het economische subsysteem wel blijft doorgroeien, loopt het op een gegeven moment tegen grenzen van de natuur aan. “Denk aan klimaatverandering. We stoten meer broeikasgassen uit dan het ecosysteem kan verwerken. Maar er zijn veel meer acute problemen: drinkwatertekorten, visgronden die uitgeput raken, bodemerosie, de olieproductie die op een gegeven moment kleiner zal zijn dan de vraag, enzovoorts."
Claim op de toekomst
Volgens de economische lesboeken lossen we dit op door alsmaar efficiënter te worden. "Maar efficiëntie leidt meestal niet tot minder verbruik van natuurlijke hulpbronnen. Hoe zuiniger onze apparaten worden, hoe meer we ervan aanschaffen. Ons totale energiegebruik neemt nog steeds toe, terwijl de productie veel zuiniger is geworden. Onze economie is ontstaan in een tijd dat de samenleving klein was ten opzichte van het grote ecosysteem. Die tijd is nu voorbij. Het systeem loopt tegen zijn grenzen aan. Je kunt wel steeds meer ovens bouwen, maar als je nog maar de helft van het deeg hebt, krijg je nooit meer een hele taart."
Echte economische groei is steeds moeilijker geworden, zegt Daly. "Banken hebben als het ware geprobeerd om met een claim op toekomstige winsten heel veel ovens bij te bouwen. Ze hebben heel veel geld gecreëerd, zonder dat er echt vermogen tegenover stond. Ze zijn steeds meer geld gaan uitlenen dat ze niet in kas hadden, het zogenaamde fractional reserve lending. En ze kregen toestemming om financiële producten op margin te kopen, dat wil zeggen met slechts een deel aan eigen vermogen." De ING bank had vlak voor de crisis nog niet 1 euro eigen vermogen voor elke 30 euro's die waren uitgeleend. Dat kan alleen zolang alles groeit.
Intussen blijkt dat we met elkaar helemaal niet zo veel kunnen produceren, zegt Daly, om onze schulden nog af te kunnen betalen. In 2007 bleek dat heel veel mensen in Amerika hun hypotheeklasten niet meer konden opbrengen. In 2010 bleek dat arme regeringen in Zuid-Europa niet genoeg groeiden om hun schuldeisers tevreden te kunnen stellen.
Eén groot piramidespel
Het is ook zo verraderlijk. Hebben we de laatste jaren niet een enorme welvaartsstijging gezien? Tegenwoordig krijg je bijna een smartphone bij een pak cornflakes, zo goedkoop zijn die dingen geworden. "Weet je waar die vandaan komen?" zegt Ad Verbrugge, die zich als filosoof aan de Vrije Universiteit veel bezighoudt met de economische crisis. "Uit Azië. Door technologische innovaties en goedkope arbeid daar kunnen we steeds meer spullen kopen, maar vaste lasten zoals een huis zijn steeds onbetaalbaarder geworden. Ik noem het een schijngroei. Ons systeem kon alleen groeien door er nieuw kapitaal in te pompen. Dat hebben we in de jaren negentig massaal gedaan door hypotheken op onze huizen te nemen. Iedereen ging investeren, en daardoor stegen de koersen, dus het werkte en daardoor werd de inflatie verbloemd. Maar het is één groot piramidespel. De economische groei is niet gebaseerd op reële waardecreatie, alleen maar op gestegen verwachtingen. Er is heel veel financiële waarde gecreëerd in de financiële wereld. Maar we hebben veel te weinig echte waarde gecreëerd."
Daly is het met Verbrugge eens. "De schuld groeit sneller dan de onderliggende waarde. Misschien kunnen we de economie met injecties eventjes op gang brengen, maar de crash zal op een zeker moment toch komen."
Europese regeringen moeten intussen miljarden uitgeven om de markten te sussen. Maar steeds meer banken en beleggers geloven dat sommige landen, zoals Griekenland en Italië, nooit meer uit de schulden kunnen groeien. Voor dit probleem zijn twee oplossingen denkbaar. De ene groep economen zegt dat landen heel hard moeten bezuinigen. De schuldenlast moet naar beneden. Ze hebben in principe gelijk. Er is echter één probleem: als je bezuinigt, op ambtenarensalarissen bijvoorbeeld, kunnen mensen minder besteden. De economie gaat alleen nog maar harder krimpen.
Andere economen zeggen daarom dat landen meer moeten gaan uitgeven. Ze moeten de economie stimuleren. Als we nu maar genoeg liquiditeit, oftewel geld, in het systeem pompen, zeggen ze, kunnen bedrijven hun productiviteit weer verhogen en kunnen we weer groeien.
Kuddes en bloedhonden
Dit is precies het dilemma uit de bekende actiefilm Speed, uit 1994. De hoofdrol is voor een bus waar een gefrustreerde ex-agent een bom onder heeft gemonteerd. Die bom ontploft zodra de bus langzamer gaat rijden dan 80 km/u. Keanu Reeves, alias Jack Traven, en een piepjonge Sandra Bullock, alias Annie Porter, proberen uit alle macht op snelheid te blijven, slalommend tussen obstakels, tegenliggers en kinderwagens. Er is echter één probleem: de benzinetank is eindig, en bijna leeg. Ze moeten gas blijven geven, maar er komt een moment dat het ophoudt - en de bus alsnog ontploft.
De bus is de economie. Geen Griekse of Nederlandse bus, maar één groot Europees gevaarte. De financiële markten zijn de bom. Journalist Thomas Friedman noemt hen de "elektronische kudde", van miljoenen anonieme handelaren die vanachter hun computerschermen over de hele planeet hun geld investeren als ze eraan kunnen verdienen. Maar als hun vertrouwen afneemt, trekken ze hun geld terug en breekt de pleuris uit. De kredietbeoordelaars, die rapportcijfers voor landen geven, zijn de "bloedhonden" van de kudde, die je land kunnen ruïneren.
Economen weten ook wel dat we waarde moeten creëren, dat we voor benzine moeten zorgen. Maar volgens hen kan dat alleen door flink gas te geven. Daly gelooft dat niet: "De marginale kosten van economische groei in rijke landen nemen namelijk toe. De marginale opbrengsten nemen af." Dat wil zeggen dat groei ons meer kost dan dat het oplevert. Kijk bijvoorbeeld naar de eerdergenoemde ecologische voorbeelden, of naar files. Groei kan leiden tot welvaart, maar groei kan de welvaart ook verminderen. Daly: "Ik noem dat 'oneconomische groei'."
Weggepoetste recessie
Welvaart is meer dan geld. Je moet het eigenlijk zien als een kapitaalbalans, een optelsom van alles wat economisch van waarde is. Dus ook natuur, het onderwijsniveau, de maatschappelijke situatie, het wegennet, enzovoorts. "Het probleem is dat we niet meten hoeveel kapitaal we op de balans hebben. We tellen kosten en baten bij elkaar op en rekenen het als inkomsten. We kappen op dit moment bijvoorbeeld meer bos dan dat we bijplanten. Maar de boskap wordt volledig meegerekend bij het bbp, het bruto binnenlands product. Hetzelfde doen we met wegen. Die worden in rap tempo slechter, maar we doen geen afschrijvingen. We rekenen wegwerkzaamheden volledig mee in het bbp, net als de kosten van de bestrijding van ziektes die we krijgen door te veel roken, het opruimen van de vervuiling door olielekkages, enzovoorts. Maar ieder normaal bedrijven houdt kosten en baten gescheiden van elkaar bij."
Daly heeft daarom met andere economen de Index van Duurzame Welvaart ontwikkeld. Zijn conclusie: als je alle soorten kapitaal meerekent, ontdek je verborgen verliesposten zoals milieuvervuiling. Dan blijkt dat westerse landen sinds de jaren tachtig geen echte welvaartsgroei meer hebben gekend. Hij zegt in feite hetzelfde als Verbrugge: "We zitten vanaf de jaren tachtig al in een recessie, maar die hebben we weggepoetst door financiële waarde op te bouwen. We zijn alleen vergeten dat dit op een zeker moment door reële waarde moet worden terugbetaald. Waarde die er niet gaat komen – want de kosten daarvoor zijn te hoog.”
Regeringen moeten dus stevige keuzes maken, zegt Daly. "Ze moeten grondstoffen en vervuiling gaan belasten in plaats van arbeid. Ze moeten een winst- en verliesrekening gaan bijhouden. Ze moeten banken strenge reserve-eisen opleggen. Allemaal manieren om te zorgen dat we weer echte waarde gaan creëren."
Echte welvaart
In de film lopen Keanu's pogingen om, bungelend onder de bus, het explosief te saboteren, op niets uit. Uiteindelijk stapt iedereen in een bloedstollende manoeuvre over op een ander voertuig. Misschien moeten we dat ook economisch opvatten. En moeten we ook gaan zoeken naar manieren om over te stappen op een andere bus die kan remmen en sturen. Je kunt bijvoorbeeld overstappen op een bank die je vertrouwt, die geen geld steekt in speculatie, maar in ondernemers die echte waarde creëren. En je kunt in je eigen geld- en tijdsbesteding kiezen voor wat echt van waarde is.
Daarbij moeten we niet in de klassieke economenfout trappen en denken dat economische waarde alleen bestaat uit wat je in geld kunt uitdrukken. Zoals de bekende econoom Arnold Heertje altijd zegt: economie gaat over het verdelen van alle schaarse goederen, ook goederen die je niet in geld kunt uitdrukken. Minder files, betere natuurgebieden, goed vrijwilligerswerk, innovatieve bedrijfjes, mooie kunst, milieuvriendelijk voedsel, dat zijn allemaal vormen van echte welvaart. Of we daarmee de grote bus redden, weten we niet. Maar het is een stuk veiliger om op deze diverse busjes te vertrouwen dan op die ene grote bus die alsmaar voortjakkert.
Als Daly gelijk heeft, zullen we ons moeten voorbereiden op een lager consumptieniveau. Dat betekent niet dat hij wanhopig is over de economie. "Ik heb hoop. Dat is wat anders dan optimisme. Als ik puur naar de kansen kijk, weet ik niet of ik optimistisch ben. Maar ik heb wel hoop, op iets nieuws, op een doorbraak. Ik denk dat er meer in de wereld is dan alleen wat je wetenschappelijk kunt beschrijven.” Maar als economen en politici eerst maar eens leerden om wat wetenschappelijker naar de economie te kijken, zou dat volgens hem al een hele vooruitgang zijn.
Gerelateerde artikelen
- Circulaire zonnepanelen uit Nederland (De Groene Amsterdammer)
- Nederland volledig vegan: het kán (De Groene Amsterdammer)
- Hoe Hollandse zaadbedrijven de wereld veroverden (De Groene Amsterdammer)
- 'Ik ben keiblij dat ik dit mag doen' (De Groene Amsterdammer)
- Europa spoort niet (VPRO Gids)
Gebruikte Tags: crisis, duurzaam, economie, geld, groei, klimaat
Reageren?
De Tjechische econoom Tomas Sedlacek weet met zijn boek Economie van goed en kwaad, dat ook ingaat op de irrationaliteit van het geloof in economische groei, blijkbaar wel een behoorlijk publiek te bereiken. Hij heeft er in samenwerking met twee andere jonge kunstenaars zelfs een theatershow op gebaseerd waarin ze parallellen trekken met het roomskatholieke geloof inclusief bijbehorende rituelen en bezweringen. De show is zeer succesvol geweest in Praag en heeft inmiddels ook in enkele andere Europese steden succes.
Henk Roosink - 24-02-’13 12:56
Het huidige geloof in economische groei komt mij even lachwekkend voor als het vroegere geloof in aflaten. Waarom breken deze nieuwe inzichten niet door? Wordt daar in Nederland in georganiseerd verband iets aan gedaan?
Henk Roosink - 24-02-’13 12:16Als ik de boeken van Richard Heinberg, Tim Jackson, John Gray, Thomas Friedman, het manifest van de Engelse Dark Mountain beweging en natuurlijk het onvolprezen Economie op ramkoers van Freek en Frank lees, dan zie ik zoveel feiten en inzichten die het failliet van mainstream economen en politici aantonen, dat ik denk dat daar een heel behoorlijke tv-serie over te maken is. Of misschien een ironische cabaretvoorstelling waarin het grote publiek zelf met de dwaasheden van deze tijd wordt geconfronteerd. Dat zou prachtige geëngageerde kunst kunnen opleveren.