VPRO Gids (17 januari 2019)
De wereld wordt niet vanzelf liberaal
Het leek zo eenvoudig. Geef mensen vrije verkiezingen en dictators verdwijnen. Maar zo simpel werkt de wereld niet. Turken, Brazilianen, Russen, Indiërs, Hongaren, Amerikanen: ze vallen massaal voor sterke mannen die democratie vooral zien als middel tot macht.
- Lees ook: Tegenlicht: het Europese veiligheidscomplex (VPRO Gids)
Ook in ons eigen Europa klinkt de roep om een sterke leider, om migratiequota, dichte grenzen, vlaggen en volksliederen. Hoe moeten we in al die onzekerheid onze democratische waarden verdedigen? Met die vraag gaat Tegenlicht Europa in, samen met Casper Thomas, schrijver en redacteur bij De Groene Amsterdammer.
Thomas kwam onlangs uit met het boek De autoritaire verleiding. Over de opmars van de antiliberale wereldorde. Hij is correspondent in Washington voor de Groene en het Financieele Dagblad, woonde eerder in Delhi en bezocht Hongarije, Turkije en Rusland. Op al die plaatsen stuitte hij op een verrassend fenomeen: de door het volk gekozen illiberale leider.
‘Een nicht van mij woont in Rusland. Ze lijkt op mij: ze heeft in Londen gewoon, heeft de wereld rondgereisd en heeft gestudeerd. Toch is ze overtuigd aanhanger van Poetin. In Nederland begrijpen we zoiets niet. We gaan ervan uit dat de wereld steeds liberaler wordt, maar dat is niet zo. Nieuwe machthebbers zetten zich af tegen persvrijheid, onafhankelijke rechters en rechten voor minderheden. We noemen dat dan dictators. Maar het verwarrende is: ze zijn via verkiezingen aan de macht gekomen!’
Is dit een dictatuur van de meerderheid?
‘Ja. Politiek wordt gebruikt om de belangen te behartigen van de groep die aan de macht is. Dat is in de meeste gevallen krap de helft van de bevolking. Het is tegen de liberalen, tegen de buitenlanders, tegen de moslims. In India voert Narendra Modi openlijk de agenda van de hindoenationalisten uit, tegen de rest. Er zit iets tribaals in. Mensen willen een leider die de groepsbelangen dient. Dat is dus een fundamenteel andere opvatting dan de liberale democratie, die is bedoeld om de belangen van iederéén te beschermen. De Hongaarse leider Victor Orbán pleit openlijk voor een illiberale democratie.’
Ze vinden dat het liberalisme de cultuur in gevaar brengt.
‘Ze steken het heel cultureel in. Ze grijpen terug op de geschiedenis. Ze willen oude vernederingen ongedaan maken en traditionele waarden beschermen. Maar hun werkelijkheid is geconstrueerd. Wat het mij leert is dat het liberalisme een blinde vlek heeft, voor culturele eigenheid, voor identiteitsvragen en voor de vraag welke toekomst we willen. We hebben vaak een politiek van oplossingen, gewoon de dingen regelen, met niet al te uitgesproken leiders. Illiberale zijn stuk voor stuk spannende en kleurrijke persoonlijkheden.’
Komen die leiders voort uit ideeën die er leven, of verzinnen zij die ideeën zelf?
‘Er is een constant samenspel tussen een massa, die om een leider roept, en de leider, die actief nieuwe mythes construeert. Er staan massa’s mensen te juichen voor Erdogan. Maar tegelijkertijd is hij elke dag bewust bezig om de identiteit van Turkije te creëren, door bijvoorbeeld megalomane gebouwen op symbolische plaatsen te zetten. En wat opvallend is: ze komen allemaal voort uit de lagere sociale klassen, behalve Trump, dat is echt indrukwekkend. Ze hebben dan ook allemaal een enorme bewijsdrang. Ze willen laten zien dat ze iemand zijn, dat ze niet bij de elite horen maar toch maar mooi aan de top staan. Dat is precies wat hoop geeft aan al die andere mensen die er voor hun gevoel ook niet bij horen.’
Je richt je in je boek op de intellectuele wortels van deze leiders. Wat bindt hen?
‘Er is een hele denktraditie, die wij grotendeels vergeten zijn, die het belang benadrukt van de autoritaire leider, van een cultuurgemeenschap waar je niet bijhoort als je anders bent, van een vijand waartegen we ons moeten afzetten. Liberale democratie is helemaal niet zo vanzelfsprekend. Er zijn alternatieven, en die zijn populair ook. De wereld wordt niet vanzelf liberaal en democratisch. Daar moeten we voor knokken.’
Betekent het ook dat wij misschien iets missen?
‘Liberale leiders hebben nooit geleerd om hun idealen te verkopen. Er moet een verhaal worden verteld. Wat de liberale democratie heeft bereikt, hoe het dictatuur heeft voorkomen door altijd grenzen aan de macht te stellen. Verhalen vertellen en rituelen creëren is precies waar de illiberale leiders beter in zijn. Ook al is het allemaal verzonnen.’
Het klinkt alsof het alleen een kwestie van communicatie is. Maar vergeten liberalen niet te makkelijk dat er echt een horde mensen is die zich bedreigd voelt, uitgesloten?
‘Voor mij zijn dat twee verschillende problemen. Er is uitsluiting en achterstand, maar daar is ook binnen de liberale democratie iets aan te doen. De antiliberalen bestrijden iets wat niet de oorzaak is van het probleem. Je mag hier óók opkomen voor een sterkere identiteit, je mag hier óók je gemeenschap opbouwen.’
Maar geef toe: er is wel degelijk een liberale elite die geen sensor heeft voor de vernedering en onzekerheid die gewone mensen voelen.
‘Bedoel je vernedering zoals de Hongaren en Turken projecteren op de Eerste Wereldoorlog? Die vernedering is ze aangepraat! Er is geen Hongaar of Turk die het zelf heeft meegemaakt. Het is een ingebeeld slachtofferschap.’
Typische praat van een liberaal die niet ziet dat we meer zijn dan een individu, zullen ze zeggen.
‘Maar dat is niet waar. Machtsdeling, pluralisme, rechten voor minderheden, dat zijn juist waarden die ons als gemeenschap samenbinden. Ik vind dat we daar als liberale democraten meer de nadruk moeten gaan leggen op dat overstijgende verhaal.’
In de uitzending breng je een bezoek aan mensen die hierin inspireren, zoals de Zwitserse groep Operation Libero. Wat hebben zij gedaan?
‘Op aandringen van de rechtse Zwitserse Volkspartij was er vorig jaar een referendum over de vraag of Zwitserland wel gebonden moet zijn aan internationaal recht. Wat een groep jonge democraten deed is een inspirerend voorbeeld van terugvechten. Ze vertelden mensen een tegenverhaal, een verhaal juist over de kracht en de waarden van de liberale democratie, over hoe goed het internationaal recht is voor de wereld en voor Zwitserland.’
Ze richtten geen partij op, maar wonnen wel het referendum.
‘Dat was het mooie: ze vochten, maar op een democratische manier. Als we de liberale democratie willen verdedigen in deze tijd, zullen we op zoek moeten gaan naar dit soort nieuwe manieren om het democratische verhaal te vertellen.’
Tegenlicht 20 januari 2019: Next Generation Democracy
Gerelateerde artikelen
- Circulaire zonnepanelen uit Nederland (De Groene Amsterdammer)
- Docu: Vlucht uit Noord-Korea (VPRO Gids)
- Europa spoort niet (VPRO Gids)
- Verstrikt in het Servische moeras (De Groene Amsterdammer)
- Als mannen huilen (Karavaan der Zotten)
Gebruikte Tags: dictatuur, europa, populisme