Historisch Nieuwsblad online (28 januari 2012)
"De holocaust was niet barbaars"
Auschwitz was geen oprisping van barbarij, zegt de 86-jarige socioloog Zygmunt Bauman. Het was juist het product van de moderne tijd, waarin men de wereld wilde perfectioneren. Gisteren was Bauman in Nederland voor de Holocaust Memorial Week.
- Lees ook: Paul van Buitenen: 'Ik doe niet mee met goedkope politiek' (VPRO Gids)
Twee keer heeft hij moeten vluchten voor het antisemitisme: eerst in 1939, toen zijn ouders hem bij de Duitse inval in Polen meenamen naar het oosten. En toen nog een keer in 1967, toen hij naar Israël vertrok omdat de Poolse communisten - waar hij eerder nog actief voor was - de joden het land uit wilden hebben. Sinds 1971 is hij (emeritus) hoogleraar sociologie in Leeds.
"Moderniteit is onlosmakelijk verbonden met uitsluiting. Voor de moderne mens is de wereld een tuin. Wat doen mensen in een tuin? Wat ze niet hebben gezaaid, noemen ze onkruid, en dat willen ze weghebben. Dat streven naar perfectie en orde, dat is de definitie van modernisering."
Wanneer begon volgens u de moderniteit?
"Ik zie 1755 als kantelpunt. In dat jaar werd Lissabon volledig verwoest door een aardbeving, een brand en vervolgens een tsunami. Lissabon was het culturele, economische en intellectuele centrum van Europa. Men kon dit niet meer afdoen als straf van God, want iedereen werd geraakt, rijk en arm, goed of slecht. De natuur maakt geen onderscheid. Men besloot het heft in eigen handen te nemen om de chaos uit te bannen. Alles wat onvoorspelbaar, nutteloos of vervelend was, moest worden verwijderd. De nazi's hebben dit alleen maar tot in het extreme doorgevoerd. Heel rationeel."
Jodenhaat was toch niet zo rationeel?
"Toch werd alles gedragen door de wetenschap van die tijd, van biologen tot juristen en planologen die zich zorgen maakten over de kwaliteit van het ras en de 'sociale hygiëne' van het volk. De moord op de joden was maar één element in een veel groter streven: de kaart van Europa definitief te perfectioneren. Polen, Fransen, Slaven, Kroaten, wie op de verkeerde plek woonde, moest worden gedeporteerd of uitgeroeid zodat er ruimte kwam voor wie wel van waarde was. Overigens deden de communisten aan de andere kant van de grens precies hetzelfde met mensen die niet in hun plan 'pasten'. Beide bewegingen waren uiterst modernistisch."
Was die zucht naar orde echt zo nieuw? Waren de Romeinen niet al het volk van de orde?
"Een goed voorbeeld. De Romeinen kozen vanaf het allereerste begin al voor een strategie van tolerantie. Veroverde volken konden het staatsburgerschap krijgen en mochten hun goden houden. Ik zeg niet dat er vroeger geen genocides waren, maar het gebeurde wel ad hoc, ongepland. Er waren altijd uitbarstingen van gepassioneerde haat, zoals in pogroms. Maar passie duurt niet zo lang. De holocaust wel. Honderdduizenden mensen deden mee."
Was het geweld niet vaak willekeurig en gepassioneerd?
"Wat nog het meest op die pogroms lijkt, is de Kristallnacht in 1938, waarbij duizenden synagogen en joodse bedrijven werden vernield. Maar echte nazi's vonden de Kristallnacht veel te irrationeel. Ze wilden het probleem oplossen met rationele middelen. De SS-afdeling die verantwoordelijk was voor de uitroeiing van joden heette 'Administratie en Economie'. Dat was niet eens zo'n grote leugen."
Norbert Elias beschreef hoe mensen in de loop van het civilisatieproces stap voor stap beschaafder zijn geworden. Wat klopt er niet aan zijn verhaal?
"Hij had gelijk dat we niet meer op de vloer spugen. En het eten brengen we met een metalen ding naar onze mond. Ja, we zijn een stuk beschaafder dan voor de moderniteit. De premoderne mens liep naakt over straat als hij naar het badhuis ging. Maar we zijn onze wreedheid, meedogenloosheid, immoraliteit, enzovoorts, niet kwijt. De nazi's en de communisten waren geen wilde beesten. Het waren progressieve mensen, bewonderd door de grootste geesten van die tijd. Dat is een grote les die we moeten leren: voor monsterlijke daden heb je geen monsters nodig."
Kan het nog een keer gebeuren?
"We zijn nog steeds modern, maar dan zonder de illusies dat we een perfecte samenleving kunnen krijgen. Ik noem het 'vloeibare moderniteit'. Er is veel onzekerheid en grenzen vallen weg. Mensen neigen ernaar hun angst te projecteren op de vreemdeling. Ook door de economie worden veel mensen uitgesloten omdat ze niet nuttig zijn. Of zulke massale slachtingen nog een keer kunnen gebeuren, kan ik niet voorspellen. Maar de holocaust laat zien tot waar die moderne samenleving toe in staat is. Dat dragen we voorgoed met ons mee."
De Brits-Poolse socioloog Zygmunt Bauman (1925) heeft tientallen boeken geschreven over globalisering, consumentisme, moderniteit en moraal. Op 27 januari was hij in Nederland voor de Holocaust Memorial Day Lezing van het Soeterbeek Programma aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Gerelateerde artikelen
- De toekomst is van kurk (De Groene Amsterdammer)
- Circulaire zonnepanelen uit Nederland (De Groene Amsterdammer)
- De leegte van geweld (Karavaan der Zotten)
- Europa spoort niet (VPRO Gids)
- Staan in de wereld van nu (overig)
Gebruikte Tags: europa, geschiedenis, geweld, wo2