Trouw Wetenschap (3 oktober 2013)

Uw lichaam spreekt boekdelen

Europa wil een bestand aanleggen met vingerafdrukken en persoonsgegevens van alle toeristen en immigranten. Juristen en onderzoekers houden hun hart vast.

 54 x bekeken

Er is deze zomer een storm van kritiek ontstaan over een voorstel van de Europese Commissie om “smart borders” in te voeren, oftewel slimme grenzen. De media hebben het nagenoeg genegeerd, maar het is een miljardenproject met ingrijpende gevolgen.

Wie op dit moment Europa binnenkomt, of het nu Schiphol is of aan de Griekse grens, moet handmatig zijn paspoort laten stempelen. Dat wordt verleden tijd, als het aan Brussel ligt. Er komt een zogenaamd entry-exitsysteem dat van alle niet-Europese bezoekers de lichaamskenmerken registreert – vooralsnog gelaatsscan en tien vingerafdrukken – zodat ze bij vertrek automatisch kunnen worden herkend. Ook worden reisgegevens automatisch opgeslagen. Voor bekende, bonafide reizigers komt er een speciaal Registered Travellers Programme, zodat ze op basis van biometrische identificatie automatisch door de grenspoortjes kunnen lopen. De kosten bedragen 1,1 miljard euro, schat de Europese Commissie.

Het voorstel heeft officieel twee doelen. Ten eerste beter inzicht krijgen in wie er binnenkomt en wie hier langer blijft hangen dan toegestaan is, de zogenaamde overstayers. Een tweede doel is snellere grenscontroles, doordat paspoorten niet meer handmatig hoeven worden gestempeld.

Mensen uit niet-westerse landen, die visumplichtig zijn, staan nu ook al in de computer. Het plan is in feite een enorme automatisering en uitbreiding ervan, voor alle 100 à 150 miljoen bezoekers die jaarlijks de EU binnenkomen. Maar er staan kleine lettertjes in het voorstel: dit systeem kan toegankelijk worden gemaakt voor opsporingsautoriteiten. Daarmee zou de politie in de toekomst in één klap kunnen beschikken over alle persoonsgegevens van alle niet-Europeanen.

De Nederlandse regering is “enthousiast” over slimme grenzen, zei staatssecretaris Teeven in mei in een overleg met de Tweede Kamer. Het biedt de mogelijkheid om passagiersstromen uit te splitsen naar risicoprofiel. Zo kun je voor passagiers met een verhoogd risico de procedure strenger maken, voor zakelijke bezoekers juist makkelijker. Bovendien biedt het meer zicht op mensen die na het verstrijken van hun verblijfsduur niet meer vertrekken.

Buitenproportioneel

Deze zomer stak er echter een vernietigende storm van kritiek op uit de hoek van juristen, migratiedeskundigen en privacyorganisaties. “Dit is een zeer grote inbreuk op twee Europese grondrechten, namelijk het recht op niet-inmenging in het privéleven en het recht op bescherming van persoonsgegevens”, aldus de Europese Toezichthouder Gegevensbescherming, de Nederlander Peter Hustinx. Hij is deze maand aanwezig op een bijeenkomst in Brussel over het plan. “De Commissie geeft hiervoor geen enkele legitimatie. Het is legitiem om grenscontrole efficiënter te maken, maar evalueer dan eerst de bestaande systemen in plaats van zomaar nóg een massale opslag van privégegevens op te zetten.” Volgens Hustinx is het plan buitenproportioneel, wat betreft omvang, kosten en inbreuk op de grondrechten.

De Commissie-Meijers, een permanente commissie van juristen die overheden adviseren over internationaal recht, ziet ook vele tekortkomingen. Zo wordt er bepaald dat er rechtsbescherming moet zijn voor mensen die onterecht als “illegaal” in het systeem komen – omdat ze bijvoorbeeld in het ziekenhuis liggen en daardoor te laat weer uit de EU vertrekken – maar het wordt helemaal aan de lidstaten overgelaten hoe dit moet gebeuren. Ook wordt er bepaald dat gegevens niet zomaar met derde landen mogen worden gedeeld, maar wat “niet zomaar” betekent mogen lidstaten zelf invullen.

“Het woord 'smart' is een poging om het te verkopen”, zegt Jorrit Rijpma, lid van de commissie-Meijers. “Je kunt het ook Brave New Borders noemen. Het is een massale inbreuk op de privacy, terwijl niet duidelijk is waarom precies.”

Wat wordt er precies mee aangepakt? Niemand die het duidelijk kan vertellen. Niemand weet hoe groot het probleem is van mensen die bij binnenkomst netjes hun paspoort laten stempelen maar vervolgens te lang blijven. Veel illegale migranten gaan niet via een officiële grenspost. Bovendien zegt het plan niet wat je vervolgens moet doen met die kennis en hoe je weet waar die overstayers dan zijn.

“Het cruciale argument voor het plan is beter inzicht krijgen in migratiestromen”, zegt Ben Hayes, jurist en onderzoeker bij de Britse organisatie Statewatch. “Dat is dan de duurste statistiek ooit. Het kost de eerste acht jaar 1,1 miljard, schat de Commissie, maar niemand kan dat echt onderbouwen. Het Schengen Informatie Systeem, ook al een groot IT-project van de EU, werd uiteindelijk vijf keer duurder dan begroot.” Een vergelijkbaar systeem in de Verenigde Staten is ook zo duur geworden dat de exitcontroles nog maar even in de ijskast zijn gezet. De Nederlandse regering laat om deze reden een quickscan uitvoeren naar de kosten en baten van het plan.

Dan is er nog een tweede doel: de doorstroming verbeteren. Hayes: “Volgens berekeningen zal de procedure vier seconden per persoon korter worden. Op 51 seconden. Gaan we daar die miljarden aan besteden?”

“Vier seconden is heel veel als je bedenkt dat het om tientallen miljoenen mensen gaat”, zegt Garkov, hoofd van LISA, de EU-dienst voor grootschalige IT-projecten. “Het grensbeleid kan door dit plan veel efficiënter worden. En als het gaat om privacy: ook dat kan door goede technologie ook juist beter worden beschermd. Privacy by design, heet dat. Er zijn nu zo veel databases, het zou veel beter zijn om één grote database te hebben. Technologisch kun je heel goed instellen wie er bij welke gegevens mag. De database wordt heel goed afgeschermd, daar kan nooit iemand bij die er geen rechten toe heeft.”

Criminaliteit

Maar wie krijgen allemaal die rechten? Als het aan de meeste ministers van Justitie ligt, worden de gegevens ook gewoon gebruikt in het binnenland, ter bestrijding van criminaliteit. “Ze vinden het anders wel een heel duur systeem”, zegt Bret Mejburn, die als hoofd Visa en Grenzen van de Europese Raad de mening kent van de ministers – al hebben ze nog geen officieel standpunt ingenomen. “Het is opvallend dat juist de Europese Commissie hier fel tegen is omdat het een grote schending van de privacy is. Maar lidstaten hebben al uitgezocht dat de Commissie hen juridisch niet kan tegenhouden zodra het plan in werking is getreden.”

Justitie toegang geven tot gegevens van burgers die niet worden verdacht is een “gevaarlijke trend”, vindt Hustinx. “Daar komt nog iets bij: de PRISM-affaire leert ons dat we voorzichtig moeten zijn. Het is een serieus risico dat inlichtingendiensten toegang zullen willen en krijgen tot de gegevens. Of dat nu Amerikaanse of Europese diensten zijn.”

Olifant in de kamer

Sommige mensen maken zich evenwel helemaal geen zorgen. Zoals VVD-europarlementariër Jan Mulder. Op de bijeenkomst waar ook Hustinx aanwezig is, relativeert hij het probleem. “Ik moet als EU-burger mijn vingerafdrukken toch ook afstaan, voor een paspoort? Het is alleen maar eerlijk als bezoekers dat ook moeten. Sorry, ik zal hier geen nacht minder om slapen.”

Hij krijgt felle repliek van Elspeth Guild, advocaat en hoogleraar aan de London School of Economics. In Nijmegen bekleedt ze de Jean Monnetleerstoel voor Europees immigratierecht. “Wie zich druk maakt om dit soort zaken wordt keer op keer in de hoek gezet als zeurend kind. Maar het is geen spelletje! Zijn we die meneer in Zwitserland vergeten, die tien jaar opgesloten heeft gezeten omdat hij verkeerd in het systeem stond? Of de Duitser die in Macedonië werd gemarteld doordat zijn gegevens verkeerd werden gebruikt? Er zijn heel veel voorbeelden van data die verkeerd zijn gebruikt en op de verkeerde plaats zijn terechtgekomen. Altijd in de naam van efficiency.”

“Er is in dit debat één hele grote olifant in de kamer, zo groot dat niemand hem opmerkt: de holocaust. Daar hebben de gedetailleerde gegevensbestanden een enorme rol in gespeeld. Zijn we dat allemaal nu echt vergeten?” De geschiedenis van gegevensbestanden is afschuwelijk, aldus Guild. “Daarom is het extreem belangrijk om ze heel goed te beschermen.”

Technologie bepaalt beleid

Er vindt een belangrijke verschuiving plaats in wat een grens is, zegt Huub Dijstelbloem, werkzaam bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en auteur van De migratiemachine. “Die bevindt zich steeds minder op één plek. Het wordt een ongrijpbare, overal aanwezige machine die mensen permanent verdeelt tussen wel en niet gewenst. Maar de horizon van deze systemen is ongewis. Vroeg of laat komen ook onze gegevens erin. Wat het einddoel is, blijft onuitgesproken.” Er wordt een technologische logica gevolgd, maar democratisch is dat heel wankel. Dijstelbloem maakt zich daar wel zorgen over. “We gaan van Fort Europa naar een surveillancemaatschappij.”

Ook Hustinx zegt dat het vaag is op welke beleidsdoelen smart borders het antwoord zijn. Er is niet eens gezamenlijk beleid hoe om te gaan met migranten. “Dat is het basisprobleem”, zegt Hustinx. “Of is dit systeem misschien bedoeld om tot een beleid te leiden?”

Maatregelen nemen is het doel op zich geworden, zegt Mejburn. “Politici zijn bang dat ze inefficiënt worden gevonden. Burgers zijn bezorgd om migratie, daarom willen ze iets doen, het maakt niet uit wat.” Vervolgens blijkt dat wel heel duur te zijn. “En daarom zeggen lidstaten nu dat het dan wel ook beschikbaar moet worden voor de politie.” Zo loopt technologie voor het beleid uit, en worden de doelen erop aangepast.

Daarin speelt ook het economische belang een grote rol. Er is een keiharde wedloop gaande in de mondiale securitymarkt, en Europa wil de eigen industrie helpen om daarin mee te doen. Morpho, de Franse defensie- en securitygigant, is blij als het bij achttienhonderd Europese grensovergangen rijen detectiepoortjes mag gaan installeren voor 35.000 euro per stuk.

Het wachten is nu op de behandeling van het plan door de Europese Raad – de lidstaten dus – en het Europees Parlement. De komende twee jaar zullen zij met de Commissie en het Europees Parlement naar een besluit toewerken.




Gerelateerde artikelen


Gebruikte Tags: , , ,


Reageren?







Terug naar www.frankmulder.info