Nederlands Dagblad (2 december 2013)
Kleinschaligheid maakt vrolijk
Schijn bedriegt. Met zijn uiterlijk, zijn kleding en zijn manier van spreken komt hij over als de interimmanager die de nieuwe winstdoelstellingen komt presenteren. Na een kwartier echter zijn Jesaja, Karl Marx en Bob Marley al over tafel geweest en gaat het over de macht van het kapitaal.
- Lees ook: Poppenspeler op zoek naar Christus (Trouw)
Ronald Gijsbertsen is directeur van SOMO, Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen. Weinig mensen kennen de stichting, maar haar onderzoeken zijn invloedrijk. Wie weet er tegenwoordig niet dat er zeldzame metalen in onze mobiele telefoons zitten? Of dat kledingfabrieken vaak een loopje nemen met arbeidsrechten? SOMO rapporteert erover.
Door al het werk loopt duidelijk een rode draad, zegt Gijsbertsen. “Grote bedrijven worden gestuurd door aandeelhouderswinst. We willen informatie verstrekken aan hun stakeholders, dus consumenten, vakbonden, ondernemingsraden of ngo's. Die helpen we, hier en in het Zuiden, om in actie te komen tegen wat hun zeggenschap over hun leefomstandigheden ondermijnt.”
Waar moet ik concreet aan denken?
“Aan belastingverdragen bijvoorbeeld. Daar hebben we veel over geschreven. Nederland is een soort belastingparadijs, niet zozeer door de lage tarieven, maar doordat we door verdragen met andere landen een doorsluisparadijs zijn geworden. Netwerken van holdings kunnen via Nederland heel makkelijk hun geld over de grens schuiven. Ze deponeren het merk hier, boeken de inkoop en management services in Zwitserland en laten winsten en leningen door Mauritius lopen. Vooral ontwikkelingslanden lopen zo veel belasting mis. Nederland speelt daar een rol in. We hebben er negen jaar voor gelobbyd, en nu gaat de regering eindelijk een aantal van zulke verdragen openbreken.”
We zitten hier in een groot restaurant, en alles is fairtrade. Wordt alles langzaam duurzaam en eerlijk?
“Ja en nee. Ik zie twee bewegingen. Eén ontwikkeling stemt me in elk geval optimistisch. Ik zie dat mensen het steeds belangrijker vinden om te delen in plaats van te hebben. Of het nu gaat om samen energie opwekken, de auto delen of voor je buurt koken: er komt een kleinschaligheid terug die me vrolijk maakt. Het heeft te maken met zeggenschap. Kunnen wij de zeggenschap terugkrijgen in een economie die ons vervreemdt van onze arbeid, van onze consumptiegoederen, van onze beleggingen en van ons bestuur?”
Ik hoor Karl Marx.
“Het is mijn grootste drijfveer: hoe kunnen we die vervreemding tegengaan? We moeten weer zeggenschap krijgen over hoe onze producten worden gemaakt. Maar ook over het bestuur van de economie. Lokale gemeenschappen in Afrika hebben niets te zeggen over de mijn in hun dorp. En hoeveel hebben lokale gemeenschappen hier iets te zeggen over het boren naar schaliegas? Of besluit de minister dat alleen met private partijen? Economie hoort een wetenschap van waarden te zijn, niet alleen van geld.”
U suggereert dat het toch het laatste is geworden?
“Dat is wel de tendens die ik zie. Kapitaalbelangen krijgen het op steeds meer terreinen voor het zeggen. Steeds meer zaken worden het object van geld verdienen en winst maken. Zoals grond: overal in ontwikkelingslanden worden mensen van hun land verdreven omdat investeerders het opkopen. Maar ook kennis: copyrights worden met hand en tand verdedigd door de krantenbazen. Toen deze krant ons onlangs citeerde, mochten wij het stuk van redactie overnemen op onze site. Maar we kregen direct een rekening van 600 euro van een advocatenkantoor in de bus! Dit is precies wat er met medicijnen gebeurt. De positie van bedrijven is zo sterk dat het veel arme mensen de toegang tot medicijnen ontzegt.”
Wint de markt terrein op de overheid?
“Ze raken steeds meer vervlochten. De overheid treedt terug als marktmeester, maar behartigt tegelijkertijd steeds meer de belangen van multinationals. Je ziet het bij supermarkten, banken, grondstoffenbedrijven, maar ook bij de verschuiving van ontwikkelingsgeld naar het bedrijfsleven. Ik zie een naïef geloof in dat het publieke belang is gediend als de multinationals tevreden zijn. Maar wat stuurt die firma's? Aandeelhouderswinst! De enige norm op universiteiten wordt: is het nuttig voor het bedrijfsleven. Productiviteit bepaalt of een onderzoek wel of niet geld krijgt.”
Van academische vorming alleen kun je niet eten, toch?
“We leven niet alleen om te werken en de economie draaiend te houden. We kunnen niet zonder ruimte voor reflectie, voor kritisch denken. Vrienden van mij konden perfecte spreadsheets maken voor financiële producten. De bredere betekenis ontging hen. Tot ze ontdekten dat ze giftige woekerpolissen aan eigen familieleden hadden verkocht. Dat is vervreemding, van wat je maakt. Echte professionaliteit zal moeten gaan betekenen: je waarden integreren in je vak.”
Gelooft u dat het aandeelhouderskapitalisme bij te sturen is? Of hebben we een nieuw systeem nodig?
“Ik wil niet kiezen tussen binnen of buiten het systeem. Dan ontken je de dynamiek van de werkelijkheid. Ik zoek altijd de transformatie, waar ik ook maar mogelijkheden zie. Soms ben je hard aan het ploegen binnen het systeem. Maar je moet altijd onafhankelijk blijven denken, anders loop je het momentum mis dat soms ineens ontstaat en waardoor sommige dingen ineens wél fundamenteel kunnen veranderen. Kijk naar grondstoffen, er is zo'n zoekerigheid naar alternatieven. Dat laat zien dat het systeem niet onveranderlijk is. Het probleem is: we zoeken vaak één groot alternatief. Dat kan niet, er is niet één alternatief, er zijn er duizend. Ik geloof niet in blauwdrukken. Ik zoek liever naar bouwstenen waar nieuwe dingen uit kunnen ontstaan.”
Waar haalt u uw inspiratie vandaan?
“Bij bepaalde economen, maar ook bij een zanger als Bob Marley. Babylon system is the vampire, building church and university, deceiving the people continually, graduating thieves and murderers. Vroeger ging ik naar de kerk, dat gaf kans op maximale winst in het hiernamaals. En op de universiteit ging het bij bedrijfskunde om de maximale winst nu. Maar beide zijn bedrieglijk! Het gaat om het hiernumaals, maar niet om maximale winst. Bij Marley vond ik een combinatie van spiritualiteit en maatschappijkritiek die me heeft geïnspireerd.”
“Moordenaars en dieven”, meent u dat nu echt?
“Wat leer je met bedrijfskunde anders dan stelen? Je leert hoe je de winst moet verdelen over de jaren zodat je zo min mogelijk belasting betaalt. Je leert bij marketing hoe je mensen moet misleiden om spullen te kopen die ze nog niet willen. Op zo'n manier zet je maatschappelijke waarden buitenspel. Ik zeg niet: jij manager, jij bent een dief. Maar collectief creëren we wel een systeem van misleiding, uitbuiting en uitputting. Je richt je op het vakgebiedje waar je verstand van hebt en alles daarbuiten mag je vergeten. Dat is hoe het vampire system werkt.”
Noemt u zichzelf christen?
“Ja... meestal wel. Ik zeg het met moeite, want de term leidt al direct tot een soort exclusivisme. Alsof je mensen verdeelt in christenen en niet-christenen. Ik ben niet meer heel kerks, maar ben blij met de wijsheid en profetische inspiratie die ik heb meegekregen. Ik ben christen, ja. En ook een nihilist die niet in grote verhalen gelooft. Eén hokje past niet. Dat hoeft met spiritualiteit ook niet per se. Zwak geloven, noemt Gianni Vattimo dat. Ik geloof dat ik geloof. Ik wil niet te veel speculeren over wat hierbuiten en hierna bestaat. Ik ken het hier en nu, daarin leef ik geïnspireerd en neem mijn verantwoordelijkheid.”
Verliest u dan niet de kern uit het oog, van een God, buiten ons, en een rijk dat gaat komen?
"Ik heb moeite met een massief geloof in kernen, en utopieën. In het Oude Testament is dat vrederijk niet zo transcendent, ver buiten ons. Veel meer een inspiratie om nu te handelen. Sterker nog: het geloof in een oordeel van God, later, kan mensen juist heel passief maken. Maar goed, nu gaan we alsnog speculeren. Praten over geloof doe ik liever in een persoonlijk gesprek dan in de krant.”
Geloof is voor u in elk geval een vorm van kritisch denken.
“Ja, geloof als tegenover. Dat tegenover, dat conflict, dat mis ik in de hedendaagse literatuur over leiderschap. We hebben weer Jesaja's nodig, die tegenover de priesters en de koning het recht verkondigen. Of rechters, die multinationals corrigeren. Zonder tegenspraak wordt macht totalitair. Daar moeten we dus aan werken, daar ligt onze verantwoordelijkheid.”
Ronald Gijsbertsen
Ronald Gijsbertsen (1976) is managing director van Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen, een onderzoeks- en netwerkorganisatie voor duurzaamheid en rechtvaardigheid. Hij studeerde bedrijfskunde in Rotterdam en in Bath, waar hij zich specialiseerde in maatschappelijk verantwoord ondernemen. Hij heeft twee dochters en woont in Gouda. Daar zet hij zich vrijwillig in als buurtbemiddelaar.
Ter gelegenheid van het veertigjarige bestaan organiseert SOMO in Utrecht op 2 december het debat "Power to the People". Daar komt ook europarlementariër Eva Joly, die eerder onderzoeksrechter was in een grote zaak tegen het oliebedrijf Elf Aquitaine. Zie www.somo.nl.
Gerelateerde artikelen
- Docu: Vlucht uit Noord-Korea (VPRO Gids)
- Europa spoort niet (VPRO Gids)
- Amsterdammers verwarmen eigen woning met aquathermie (overig)
- 'Gastvrijheid mag je nooit uitbesteden' (overig)
- Theo Maassen en Thomas Hertog over de kosmos (De Groene Amsterdammer)
Gebruikte Tags: duurzaam, economie, geloof, recht